ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳି

ମହାପୁରୁଷ ଶ୍ରୀ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୋସ୍ୱାମୀ

ମୁଖବନ୍ଧ

ମହାପୁରୁଷ ଶ୍ରୀ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୋସ୍ୱାମୀ

ଭକ୍ତ ହୃଦୟର ଦୁଃଖ ନିବାରଣ, ପାପର ଉଚ୍ଛେଦସାଧନ ଓ ସାଧୁଙ୍କ ପରିତ୍ରାଣ ଛଳରେ ଭଗବାନ ହରି ସ୍ୱଲୀଳାଚ ଆସ୍ୱାଦନ ନିମିତ୍ତ ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ୟ ପ୍ରେମମୂର୍ତ୍ତି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚୈତନ୍ୟରୂପ ମାନବବିଗ୍ରହ ପରିଗ୍ରହପୂର୍ବକ ଧରାଧାମରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ । ପ୍ରଭୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପ୍ରୀତିମୟୀ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଯୁଗଳ ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ମଧୁର ମିଳନ ପ୍ରକଟିତ । ସ୍ୱଲୀଳା ଆସ୍ୱାଦନ କ୍ରିୟାରେ ସ୍ୱୀୟ ପରିକରବର୍ଗଙ୍କର ଉପସ୍ଥିତି ଅପରିତ୍ୟାଜ୍ୟ ସେହି ପରିକରବର୍ଗ ମଧ୍ୟ ଧରାଧାମରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ।

‘‘ତୁମ୍ଭ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କୁ ମୋ ଜନ୍ମେ ଜନ୍ମେ ଆଶ ।

ତୁମ୍ଭପାଇଁ ଅବତାଇଁ ଲୀଳା ଅଭିଳାଷ ।’’

ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ୧୦ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ପୂଣ୍ୟଭୂମି ଉତ୍କଳଖଣ୍ଡରେ ଯେ ମଧୁର ପ୍ରେମଲୀଳାର ଉଲ୍ଲୋଳ କଲ୍ଲୋଳ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥିଲା ତାହାର ପ୍ରଧାନ କାରଣ ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ତାହାଙ୍କର ପରିକରବର୍ଗ । ସେହି ପରିକରବର୍ଗ ଦୁଇଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ, ଯଥା-ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଓ ବହିରଙ୍ଗ । ପଞ୍ଚସଖା ତଥା ପଞ୍ଚଶାଖା-ବଳରାମ, ଜଗନ୍ନାଥ, ଯଶୋବନ୍ତ, ଅନନ୍ତ ଓ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ମତରେ ସେମାନେ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସଖା ।

ପୁନଶ୍ଚ-

ଅନନ୍ତ ଯଶୋବନ୍ତାଦି ମଧ୍ୟ ଏହି ରୂପ ଉକ୍ତି କରିଅଛନ୍ତି ।

ଏବଂଭୂତ ଯେଉଁ ପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କ ପଞ୍ଚଭୂତ । ଏକଭୂତ ସଖା ସେ ଅଟଇ ଯଶୋବନ୍ତ ॥

ସ୍ୱରୋଦୟ-ଯଶୋବନ୍ତ ଦାସ ଇତ୍ୟାଦି ।୨।

ଏହି ପଞ୍ଚ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ନାମୋଲ୍ଲେଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଙ୍ଗୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ, ଲୋଚନ ଦାସ ଓ କୃଷ୍ଣଦାସ କବିରାଜ କୃତ ଯଥାକ୍ରମେ ଚୈତନ୍ୟଭାଗବତ, ଚୈତନ୍ୟମଙ୍ଗଳ, ଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତରେ ନାହିଁ । ବଙ୍ଗୀୟବୈଷ୍ଣବ ଦେବକୀନନ୍ଦନ ଦାସ ତାଙ୍କର ବୈଷ୍ଣବ ବନ୍ଦନାରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳରାମଙ୍କୁ ଭକ୍ତରୂପରେ ଅତି ଉଚ୍ଚ ଆସନ ପ୍ରଦାନ କରି ଅଛନ୍ତି ।

ବନ୍ଦ ଉଡ଼ିୟା ବଳରାମ ଦାସ ମହାଶୟ । ଜଗନ୍ନାଥ ବଳରାମ ଯାର ବଂଶ ହୟ ॥

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ବନ୍ଦ ସଙ୍ଗୀତ ପଣ୍ଡିତ, ଯାର ଗାନ ରସେ ଜଗନ୍ନାଥ ବିମୋହିତ ॥

ସେ ଅନନ୍ତ ଅଚ୍ୟୁତ ଓ ଯଶୋବନ୍ତଙ୍କ ନାମୋଲ୍ଲେଖ କରିନାହାନ୍ତି ।

ଏହି ପଞ୍ଚଶାଖା ବା ପଞ୍ଚସଖା ଯନ୍ତ୍ର, ତନ୍ତ୍ର, ମନ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରବୀଣ ଥିଲେ-ଯୋଗ, ଭୋଗ, ଲୟ, ଲୀଳାରେ ବିଳାସୀ ଥିଲେ । ଲୀଳା ଅଙ୍ଗରେ ସେମାନେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ପରିକର । ଗୌଡ଼ୀୟ ମତାନୁସାରେ ସେମାନେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଧର୍ମ୍ମପଦ୍ଧତି ବା ମାର୍ଗର ପଥିକ ନ ଥିଲେ ବୋଲି ବୋଧହୁଏ ଚୈତନ୍ୟଲୀଳା ଲେଖକ ବଙ୍ଗୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ, ଲୋଚନ ଦାସ ଓ କୃଷ୍ଣ ଦାସ କବିରାଜ ସେହି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଲୀଳାର ପରିକରରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ନାହାନ୍ତି । ସେହି ଯୁଗରେ ଉତ୍କଳରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ପ୍ରଭାବ ନ୍ୟୁନାଧିକ ରୂପରେ ପରିଦର୍ଶିତ ହୁଏ । ଏହି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଆମ୍ଭେମାନେ ବୌଦ୍ଧମତର ପ୍ରଭାବ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ।

ବିଚାର କରି ଦେଖିଲେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ସନ୍ତାନ । ଉଭୟେ ଉଭୟଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ସେ ବିଷୟର ସବିସ୍ତର ବିଚାରର ଏ ସ୍ଥଳ ନୁହେ । ତହୁଁ ରିଜ୍‌ଡେଭିଡ୍ସଙ୍କ ମତ ପ୍ରଖ୍ୟାପନ କରି ଉକ୍ତ ବିଚାରରୁ କ୍ଷାନ୍ତ ହେଲୁ । ରିଜ୍‌ଡେଭିଡ୍ସ (Rhysdavids) ତାଙ୍କର ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ବିଷୟକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ।

‘‘Budhism was the child-the product of Hinduism. Gautama's whole training was Brahmanism; he probably deemed himself to be the most correct exponent of the spirit from the letter of ancient faith; and it can only be claimend for him that he was the greatest and wisest and best of the Hindus.’’(Budhism P.85)

ଡାକ୍ତର ଓଲ୍‌ଡନ୍‌ବର୍ଗ ତାଙ୍କର ‘ବୁଦ୍ଧ’ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥର ୧୮ ପୃଷ୍ଠାରେ କହିଅଛନ୍ତି ଯେ ‘‘We now proceed to trace step by step the process of that self-destruction of the Vedic religious thought which has produced Budhism as its positive outcome.’’

ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଂଶ ଅର୍ଥାତ୍ ଉପାଦେୟ ବିଷୟ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମର ଉପଯୋଗୀ । ଏଥିରେ ଦ୍ୱିଧାମତ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

ଏହି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କର ନିରାକାର ଭଜନ, ଯନ୍ତ୍ର, ତନ୍ତ୍ର, ମନ୍ତ୍ର, ତଥା ଯୋଗଜ୍ଞାନରେ ଉତ୍କଳର ସ୍ମାର୍ତ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣମଣ୍ଡଳୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ । ତାନ୍ତ୍ରିକ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରଭାବର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ପ୍ରଭାବ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ପରାହତ ହୋଇଥିଲା । ଏହିସବୁ କାରଣରୁ ସେହି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କୁ ବହୁ କଷ୍ଟସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ବହୁ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବାକୁ ହୋଇଥିଲା ଓ ବହୁ ସତର୍କତା ସହିତ ନିଜର ଧର୍ମପ୍ରଚାର କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଯାହାହେଉ ଆମ୍ଭେମାନେ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ଯେ, ଏହି ପଞ୍ଚଶାଖା ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହ ନାମ କୀର୍ତ୍ତନରେ ନୃତ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।

ବୈଷ୍ଣବ ମଣ୍ଡଳି ଖୋଳ କରତାଳି ବଜାଇ ବୋଲନ୍ତି ହରି ।

ଚୈତନ୍ୟଠାକୁର ମଧ୍ୟେ ନୃତ୍ୟକାର ଦଣ୍ଡ-କମଣ୍ଡଳ-ଧାରୀ ॥

ଅନନ୍ତ ଅଚ୍ୟୁତ ଘେନି ଯଶୋବନ୍ତ ବଳରାମ ଜଗନ୍ନାଥ ।

ଏ ପଞ୍ଚ ସଖାହିଁ ନୃତ୍ୟ କରିଗଲେ ଗୌରାଙ୍ଗଚନ୍ଦ୍ର ସଙ୍ଗତ ॥

ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ୧ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ତାଙ୍କର ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତାର ୨ୟ ଖଣ୍ଡ ୯ମ ପଟଳରେ ତାଙ୍କର ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ କହୁଅଛନ୍ତି ।

କଳିଯୁଗେ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଖୋଳ ନୃତ୍ୟ କରି

ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଲୀଳା କରି ପାଦେ ପାଦେ ଫେରି ॥

ଚୈତନ୍ୟ କରୁଣା, ଯେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଛନ୍ତିକରି

ବାର ଗୋପ ରାହାସରେ ଅଟ ତୁମ୍ଭେ ସରି ॥

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ଉତ୍କଳରେ ସର୍ବତ୍ର ପରିଚିତ । ବଳରାମ ଦାସ ଓ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସ ନ୍ୟୁନାଧିକ ଭାବରେ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବିଦିତ । ଅନନ୍ତ ଓ ଯଶୋବନ୍ତ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ ଅଟନ୍ତି ।

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କର ପୁରୀ ଓଡ଼ିଆ ମଠ । ବଳରାମଙ୍କର ମଠ ବିଷୟ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଅବିଦିତ । ସେ ସମଙ୍ଗ ବା ସମଗ୍ରା ପାଟରେ ସମାଧିସ୍ଥ ହୋଇଥିଲେ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ଲୀଳାସ୍ଥାନ:-

୧-ଗୋପାଳମଠ, ପୁରୀ ବାଙ୍କି ମୁହାଣ (କୁଣ୍ଢେଇବେଣ୍ଟ ସାହି)

୨-ବଡ଼ମୂଳ ସାଇଲୋ ପ୍ରଗନା (କଟକ ଜିଲା)

୩-କୁଣ୍ଡବଳଦା ସାଇବିରି ପ୍ରଗନା (କଟକ ଜିଲା)

୪-ଧାନକୁଦ, ସା: ହାଜିପୁର, ପ୍ର: ହରିହର ପୁର (କଟକ ଜିଲା)

୫-ନେମାଳ (କଟକ ଜିଲା)

ଯଶୋବନ୍ତ ଦାସଙ୍କର ଲୀଳାସ୍ଥାନ:-ଅଢ଼ଙ୍ଗ, ଜଗତସିଂହ ପୁର ନିକଟ (କଟକ ଜିଲା)

ଶିଶୁ ଅନନ୍ତଙ୍କ ଲୀଳାସ୍ଥାନ:-ବାଲିପାଟଣା, ପ୍ର: କୋଠ ଦେଶ (ପୁରୀଜିଲା)

ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ଅତିବଡ଼ୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଓ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଉତ୍କଳର ଗୋପାଳ କୁଳର ଦୀକ୍ଷାଦାତା ଗୁରୁ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଜନ୍ମ-ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ସାହିତ୍ୟପ୍ରବୀଣ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ପିତା ଦୀନବନ୍ଧୁ ଖୁଣ୍ଟିଆଙ୍କୁ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଗୋପାଳ ଥିଲେ ବୋଲି କହି ଅଛନ୍ତି । ଦୁଃଖରେ କଥା ଏହି ଉକ୍ତି ତାଙ୍କର ସମୀଚୀନ ନୁହେ । କାରଣ ଯେଉଁ ତିଳକଣା ଗ୍ରାମରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଅଛନ୍ତି ବୋଲି ସେ ତାଙ୍କର ଶୂନ୍ୟସଂହିତାରେ କହି ଅଛନ୍ତି । ସେହି ଗ୍ରାମ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କର ଅଧିବାସ ଥିଲା । ଏଥିରେ ଅଣୁମାତ୍ର ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ସେହି ସ୍ଥାନ ନେମାଳର ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସଙ୍କ ବଂଶଧରଙ୍କ ଗୃହ ଓ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଗାଦିର ପ୍ରାୟ ଏକମାଇଲ ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ସେହି ଗ୍ରାମରେ ଆଜି ସୁଦ୍ଧା ଖୁଣ୍ଟିଆ ନାମଧାରୀ ଖଣ୍ଡାୟତ ଜାତିର ଲୋକେ ବାସ କରୁଅଛନ୍ତି । ତହୁଁ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ପିତା ଦୀନବନ୍ଧୁ ଖୁଣ୍ଟିୟା ବର୍ଣ୍ଣରେ ଖଣ୍ଡାୟତ ଥିଲେ । ଈଶ୍ୱର ଦାସ କିନ୍ତୁ ସ୍ୱକୃତ ଚୈତନ୍ୟ ଭାଗବତରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ କରଣ ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି । ଦୀନବନ୍ଧୁଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ମନ୍ଦ ଥିଲା । ସେ ଓ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ପଦ୍ମାବତୀ ପୁତ୍ର ଅଭାବ-ଜନିତ ଦୁଃଖରେ ବହୁକାଳ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ । ରଥେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ଯେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ସ୍ୱପତ୍ନୀ ସହିତ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପାସନା ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । ପତ୍ନୀଙ୍କ ସହିତ ପୁରୀଧାମକୁ ଯାତ୍ରା କରିବାର କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ଆମ୍ଭେମାନେ ତାଙ୍କର ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରୁ, କିମ୍ୱଦନ୍ତୀରୁ କିମ୍ୱା ତାଙ୍କର ବଂଶଧରମାନଙ୍କଠାରୁ ପାଇ ନାହୁଁ । ଅତଏବ ସେ ଉକ୍ତିକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ନ ପାରୁ ।

(ତିଳକଣାରେ ମୁଁ ଜନମ ଲଭିଲି କେହି ନ ଚିହ୍ନିଲେ ମୋରେ ।

ଅଗଣିତ ବୋଲି ମାତା ଡାକୁଥାନ୍ତି ଅନ୍ନ ନ ମିଳଇ ଘରେ ॥)

ଦୀନବନ୍ଧୁ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ କିଛିକାଳ ଅବସ୍ଥାନ କଲା ପରେ ଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ତାହାଙ୍କୁ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଆଦେଶ ଦେଲେ ।

ଲଭ ତୁ ବାଳକ କିଛି ସେ ବାଳକ ମନର କଳ୍ପନା ପାଅ

କାଲି ପ୍ରଭାତରେ ପହଡ଼ ଧୂପରେ ଗରୁଡ଼ ପଛକୁ ଚାହଁ

ହୋଇବେ ଯେ ସୂତ ତୋତେ ସେ ପ୍ରାପତ ମୋତେ ଏ ଆଜ୍ଞା ହୋଇଲା

ସ୍ୱପନକୁ ଚେତି ସେହି ଅଙ୍ଗ ଘିତି ଖୁଣ୍ଟିଆ ବେଗେ ଧାଇଁଲା ।

x            x            x            x

ଦିବ୍ୟ କଳେବର ହୋଇଶ କୁମର ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଗେ ଖେଳୁଛି ।

x            x            x            x

ଦେଖନ୍ତେ ବାଳକ ହୋଇଗଲା ଗୋପ ଆଜ୍ଞା ହୋଇଥିଲା ଯାହା ।

ଏହାପରେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଗୃହକୁ ଫେରି ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ଉକ୍ତ ଦିବସର ଦଶମାସ ଦଶ ଦିବସରେ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କ ଗର୍ଭରେ ସେହି ପ୍ରଥିତଯଶା ମହାପୁରୂଷ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ଦଶମାସ ଦଶଦିବସ ମଧ୍ୟରେ ଶୁକ୍ଳ ମାଘ ଏକାଦଶୀ ।

ଜନମ ଲଭନ୍ତେ ପିତା ମୋ ଦେଖନ୍ତେ ଅପତ୍ରିକ ଦୋଷ ଧ୍ୱଂସି ॥

x            x            x            x

ଅଗଣା ଅପୋଛା କରିଣ ମୋ ନାମ ଅନେକ ପ୍ରକାରେ ଦେଲେ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବକାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ରଥେ କହି ଅଛନ୍ତି ଯେ ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କଠାରୁ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ବୟସରେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ । ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ବର୍ଷୀୟାନ୍ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ପୁନଶ୍ଚ ରଥେ ତାଙ୍କର ‘ବଳରାମ ଦାସ ଓ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭୂଗୋଳ’ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି, ‘‘ବଳରାମ ଦାସଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ କାଳ ୧୪୭୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ କିମ୍ୱା ତନ୍ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ କୌଣସି ବର୍ଷ ହେବା ସମ୍ଭବ । ଏହି ଅନୁମାନରୁ ଦେଖା ଯାଉଅଛି ବଳରାମ ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କଠାରୁ ବୟସରେ ପ୍ରାୟ କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ବଡ଼ ହେବେ । ଜଗନ୍ନାଥ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ନ୍ୟୂନବୟସ୍କ ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ ଦାସେ ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଦୀକ୍ଷାର୍ଥ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିଲେ ତେତେବେଳେ ସେ ମହାତ୍ମା ବଳରାମ ଦାସଙ୍କୁ ଦୀକ୍ଷା ଦେବା ନିମିତ୍ତ ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।’’ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସ ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧ ୧୩୦୭ କାର୍ତ୍ତିକ ଉତ୍କଳ-ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ । ବଳଦାସ ଓ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭୂଗୋଳ ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧ ୧୩୨୯ ଶ୍ରାବଣ ଉତ୍କଳ-ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ । ଉଭୟର କାଳବ୍ୟବଧାନ ଦ୍ୱାଦଶବର୍ଷ; ତହୁଁ ରଥଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ ବୈସାଦୃଶ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହେଲା । ବଳରାମ ଦାସ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରାୟ ବ୧୫ର୍ଷ ବର୍ଷୀୟାନ୍ ଥିଲେ । ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ଚୈତନ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କଠାରୁ ବୟସରେ ପ୍ରାୟ ବ୫ର୍ଷ କନୀୟାନ୍ ଥିଲେ କାରଣ ସେ ଖ୍ରୀ୧୪୯୦ଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ୧୪୮୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଧରା ଧାମରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ୧୫୦୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଉତ୍କଳକୁ ଶୁଭାଗମନ କରିଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ସେ କିଛିକାଳ ପୁରୀଧାମରେ ରହି ଦେଶାଟନରେ ପ୍ରେମଲୀଳା ବିତରଣପୂର୍ବକ ପୁନର୍ବାର ୧୫୧୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଉକ୍ତ ଧାମକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରି ସ୍ୱଭକ୍ତଙ୍କ ସହ ବ୧୮ର୍ଷ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ ।

ପୂର୍ବେ କଥିତ ହୋଇଅଛି ଯେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ୧୫୦୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପୁରୀଧାମକୁ ଆଗମନ କରିଥିଲେ । ସେ କିୟତ୍‌କାଳ ସେଠାରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ପ୍ରେମଲୀଳା ବିତରଣାର୍ଥ ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟର ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କୁ ଗମନ କରିଥିଲେ । ତତ୍‌ପରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରି ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କୁ ନିଜର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ତହୁଁ ସେ ନୀଳାଚଳରୁ ଭାରତର ଉତ୍ତରାଞ୍ଚଳ ସ୍ଥିତ ମଥୁରା, ବୃନ୍ଦାବନ, ପ୍ରୟାଗ, ବାରଣାସୀ ପ୍ରଭୃତି ତୀର୍ଥମାନଙ୍କୁ ଗମନ କରି ତତ୍ରତ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ଶ୍ରୀହରିପ୍ରେମରସାସ୍ୱାଦନ କରାଇଥିଲେ । ଏହି କାଳରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହ ସନାତନଙ୍କର ମିଳନ ହୋଇଥିଲା । (ଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତ ମଧ୍ୟଲୀଳା ୨୦ ପରିଚ୍ଛେଦ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ) । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚୈତନ୍ୟ କାଶୀଧାମରୁ ନୀଳାଚଳଧାମକୁ ୧୫୧୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଫେରି ଆସିଥିଲେ । ଏହି ସମତ୍ସରରେ ସନାତନ ମଧ୍ୟ ମଥୁରାରୁ ନୀଳାଚଳକୁ ଆଗମନ କରିଥିଲେ । ଇତିପୂର୍ବେ ସନାତନ ପୂରୀଧାମକୁ ଆଗମନ କରି ନ ଥିଲେ ।

ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବସହ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ହୋଇଅଛି ଏହା ତାଙ୍କର ସ୍ୱଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ସ୍ୱସଖାମାନଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ପ୍ରତିପାଦିତ । ସେ ସତ୍ୟଯୁଗରେ କୃପାଜଳ, ତ୍ରେତାରେ ନଳ, ଦ୍ୱାପରରେ ସୁଦାମ ଓ କଳିରେ ନବଦ୍ୱୀପରେ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ-ଏହି ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବାଲ୍ୟ ସଖା । ସେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହ ପୁରୀଧାମକୁ ଆଗମନ କରିଥିଲେ । ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ଏକ ବର୍ଷ ପୁରୀଧାମରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ସେ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ-ଏ ବିଷୟ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଶୂନ୍ୟ ସଂହିତାରେ ସୂଚିତ ହୋଇଅଛି । ଦ୍ୱାପର ସୁଦାମ ଗୌରାଙ୍ଗଙ୍କ ବାଲ୍ୟଲୀଳାର ସୁନ୍ଦର ଠାକୁରରୂପେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବା ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କର ଲିଖିତ ଅଛି ।

‘‘ନମଃ ଶ୍ରୀ ସୁଦାମଚନ୍ଦ୍ରଃ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦବିଗ୍ରହଃ’’

ବ୍ରଜରାଖାଲଗଣ କୀର୍ତ୍ତନ-

ସୁଦାମ ଆଦି କଳାରେ ଜାତ ହେବେ କଳିରେ ଅଛି ବିଚାର

ସେ କଳିଯୁଗରେ ଆମ୍ଭର ସଙ୍ଗରେ ଜନ୍ମିବେ ନବଦ୍ୱୀପର ॥

ସୁଦାମ ସୁନ୍ଦରା ନାମକୁ ବହିବ ନୀଳାଚଳେ ହୁଅ ସ୍ଥିତି ।

`ତଦନ୍ତେ ଅଚ୍ୟୁତ ନାମକୁ ବହିବ ବ୍ରଜକୁଳେ ହୁଅ ଖ୍ୟାତି ॥ ୧-୮୧-୮୪

ଅଚ୍ୟୁତ ଦାସଟି ମୋ ନାମ ପ୍ରକାଶ ଶ୍ରୀହରି କରୁଣା ଯେଶୁ

ଚୈତନ୍ୟ ଠାକୁର ସଙ୍ଗେ ଅବତାର ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦଟି ତେଣୁ ॥ ୧-୧୧

ମୋ ଜନ୍ମ ବୃତ୍ତାନ୍ତ କହୁଁ ତୋ ଅଗ୍ରତ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ମୋ ନାମ

ନୀଳାଚଳେ ଲୀଳା ଦେଖି ତାଙ୍କ ଭୋଗ ବହିଗଲା କେତେ ଦିନ ॥

କ୍ଷେତ୍ରବରରେ ମୋ ସେ ଅଙ୍ଗ ହଜିଲା ପାଲଟିଲା ଅନ୍ୟ ଅଙ୍ଗ

ପର୍ବ ଆଜ୍ଞା ମୋତେ ଯାହା ସେ କହିଲେ ଶ୍ରୀମୁଖେ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀରଙ୍ଗ ॥ ୧-୨୭-୨୮

ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ୧୫୧୦ ବା ୧୫୧୧ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପୁରୀଧାମରେ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ପ୍ରାୟ ୧୫୧୧ ବା ୧୫୧୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ (୧୫୩୩ ବା ୧୫୩୪ ଶକାବ୍ଦ ମାଘ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀରେ)ଜନ୍ମ ପରିଗ୍ରହ କରିଥିଲେ* । ପଞ୍ଚମବର୍ଷରେ ତାଙ୍କର ବିଦ୍ୟାରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ବିଦ୍ୟାପଠନରେ ମନଯୋଗ ନ ଦେବା ଓ ଉଦାସଭାବ ଦର୍ଶାଇବାରେ ତାଙ୍କର ପିତା ମାତା ତାଙ୍କଠାରେ ଦୁଃଖିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେଥିହେତୁ ସେ ନିଜର ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନଙ୍କର ତିରସ୍କାରର ପାତ୍ର ହୋଇଥିଲେ ।

+ ବଙ୍ଗୀୟ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ୧୫୩୦ ସାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜୀବିତ ଥିଲେ ।

* ଶ୍ରୀ ବିଜୟଚନ୍ଦ୍ର ମଜୁମ୍‌ଦାର ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ଦ୍ୱିତୀୟଖଣ୍ଡର ମୁଖବନ୍ଧରେ କହିଅଛନ୍ତି ଯେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ଓ ଉତ୍କଳରେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଆଧିପତ୍ୟର ପ୍ରାକ୍‌କାଳରେ ଜନ୍ମ ପରିଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ବିଜୟବାବୁଙ୍କର ଏପରି ଉକ୍ତି ତାଙ୍କର ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଆଲୋଚନାର ଅଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି ମାତ୍ର ।

ଧର୍ମଭାବ ତାଙ୍କ ହୃଦୟକୁ ଏପରି ଦୃଢ଼ଭାବରେ ଅଧିକାର କରିଥିଲା ସେ ବିଷୟ ବାସନାଦ୍ୱାରା ତାହା ବିଚଳିତ ହୋଇ ନ ଥିଲା । ବୃଦ୍ଧ ଦୀନବନ୍ଧୁ ସପୁତ୍ର ପୁରୀଧାମକୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ଯାଇଥିଲେ । ପୁରୀ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଅଚ୍ୟୁତ ସ୍ୱପିତାଙ୍କ ସହ ଜଗତ୍‌ପାବନ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ଦୀନବନ୍ଧୁ ଓ ତତ୍‌ପୁତ୍ର ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଭକ୍ତିରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ଅତିଶୟ ପ୍ରୀତ ହୋଇ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କୁ ନାମକରଣ କରିବାକୁ ସନାତନ ଗୋସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ଷଷ୍ଠ ବା ସପ୍ତମ ବର୍ଷରେ (୧୫୧୭ ବା ୧୫୧୮ ଖ୍ରୀ.) ନାମକରଣ ହୋଇଥିଲା । ଉପରୋକ୍ତ ଉକ୍ତିର ସମର୍ଥନ ନିମିତ୍ତ ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଙ୍‌କ୍ତିମାନ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାରୁ ଉଦ୍ଧୃତ ହେଲା ।

ପାଞ୍ଚବରଷେ ବିଦ୍ୟାକର୍ମ କରିଣ ବିଦ୍ୟାପଠନକୁ ମୋତେ ।

ତର୍ଜନ କରିଣ ବିଦ୍ୟା ପଢ଼ିବାକୁ ପିତା ବୋଲୁଥାନ୍ତି କେତେ ॥

+            +            +            +
+            +            +            +

ଉଦାସ ମତ ଯେ ଦେଖି ମୋର ମାତା ଆଶ୍ୱସନା ମୋତେ କରି

ଗୃହର ବେପାର କରେ ନିରନ୍ତର ମୋପରେ ସେନେହ ଧରି ॥

ଥୋକେ ଗ୍ୟାଁତି ଲୋକ ବାନ୍ଧବ ସହିତ ବୋଲନ୍ତି କଟୁ ବାକ୍ୟରେ

ପର୍ବର ଚରିତ କର୍ମର ନିୟତ ଉଦାସ ହେଲା ମନରେ ॥

ସ୍ୱଗତି ଦିଶିଲା ବାସନା ବାସିଲା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣେ ମନ ନିବେଶି ।

ଚୈତନ୍ୟ ଗୋସାଇଁ ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ସେ ଆସି ॥

ପିତାଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଦର୍ଶନ କଲି ମୁଁ ଚରଣେ ପଡ଼ିଲି ଯାଇ

ବାସନା ହେତୁ ମୋ ଅଙ୍ଗେ ବାଜେ ଯହୁଁ ଗ୍ୟାନ ପ୍ରକାଶିଲା ତହିଁ ॥

ନାମକରଣ ମୋତେ କରିବାକୁ ସେ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ହୋଇଲା

ଶ୍ରୀଚରଣେ ଥୋଇ ପିଅର ମୋହୋର ସଞ୍ଚା ଗୋଟିଏ ଥୋଇଲା ॥

ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସାଇଁଙ୍କି ଚାହିଣ ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ ଶଚିସୂତ

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ତୁମ୍ଭେ ଉପଦେଶ କର ହେ ଯାଇ ସୁଚିତ୍ତ ॥

ଆଜ୍ଞାକୁ ପାଇ ସନାତନ ଗୋସାଇଁ ସଙ୍ଗେ ସୁଖେ ଘେନିଗଲେ

ଦକ୍ଷିଣ ପାରୁଶ ବଟମୂଳେ ବସି କର୍ଣ୍ଣେ ଉପଦେଶ ଦେଲେ ॥

୧-୪୫-୫୩

ଏହି ଦୀକ୍ଷା ବା ନାମକରଣାନନ୍ତର ଅଚ୍ୟୁତ ପିତାଙ୍କ ସହ ତ୍ରିପୁର ବା ତିଳକଣା ଗ୍ରାମକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ ।

ଉପରୋକ୍ତ ବିଷୟ ସହିତ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ଖଣ୍ଡ ଦଶମପଟଳ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପୃଥ୍‌କରୂପେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ତାହା ନିମ୍ନରେ ଉଦ୍ଧୃତ କରା ହେଲା :- ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ତାଙ୍କ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ କହୁ ଅଛନ୍ତି –

ଶୁଣ ଯାହା ପଚାରିଲ ହେତୁ କରି ମନ ।

ଆମ୍ଭର ବିହାର ତିଳକଣା ନଗ୍ରସ୍ଥାନ ॥

ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା ନଦୀରୁ ଲବଣଧାର କୂଳ ।

ଦୀନବନ୍ଧୁ ପିତାଙ୍କର ତହିଁରେ ଯେ ଥଳ ॥

ପଦ୍ମାନାମ ମାତା ମୋର ସେ ସ୍ଥାନରେ ଘର ।

ବିଦ୍ୟା ପଢ଼ାଇଣ ଥିଲେ ବିପ୍ର ସୁଗ୍ୟଁନର ॥

ଗ୍ରାମ ପଶ୍ଚିମ ଭାଗ ଅଶ୍ୱତ୍ଥ ମୂଳରେ ।

ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଚାଟ ବସିଥିଲୁଁ ସେହିଠାରେ ॥

ଅପୂର୍ବ ମୂରତି ଶୋଭା ଗଉର ସୁନ୍ଦର ।

ବିଶ୍ରାମ କଲେକ ଆସି ସେହି ଯେ ସ୍ଥାନର ॥

ପଚାରିଲେ ତୁମ୍ଭର ଯେ ମାତା ପିତା କେହୁ ।

ଡାକିଆଣ ଆମ୍ଭର ଯେ କଥା ରହିଥାଉ ॥

ଆଗ୍ୟାଁ ପାଇଗଲି ମୁହିଁ ପିତାଙ୍କର ପାଶ ।

ଦୀନବନ୍ଧୁ ପିତା ମୋର ହୋଇଲେ ପ୍ରବେଶ ॥

ପିତାଙ୍କୁ ବୋଇଲେ ଏହୁ ବାଳକ ଆମ୍ଭର

ହରିନାମ ଦେବୁ ଆମ୍ଭେ ଶରଧା ମନର ॥

ସନମତ କରି ପିତା ଗୃହକୁ ଚଳିଲେ ।

ହରି ଦୀକ୍ଷା ପୂଜାବିଧିମାନ ସଜାଡ଼ିଲେ ॥

ବୈଶାଖ ଶୁକଳପକ୍ଷ ଏକାଦଶୀ ତିଥି ।

ସୋମବାର ମହେନ୍ଦ୍ର ଯେ ଯୋଗବାର ସ୍ଥିତି ॥

ହରିନାମ ଦେଲେ ମୋତେ ସେ ଦିନରେ ପୁଣ

ପିତା ପଚାରିଲେ ପ୍ରଭୁ କିସ ତୁମ୍ଭ ନାମ ॥

କାହିଁ ତୁମ୍ଭଘର ବୃତ୍ତି କାହିଁ ତୁମ୍ଭ ସ୍ଥାନ ।

କେଉଁଠାରେ ଏ ବାଳକ କରିବ ଦର୍ଶନ ॥

ନୀଳଗିରି ଦକ୍ଷିଣ ଯେ ସମୂହ ତଟରେ

ଚୈତନ୍ୟମଣ୍ଡଳୀ ବୋଲି ପଚାରି ସେଠାରେ ॥

ଆମ୍ଭ ଦରଶନ ହେବ ସେହିଠାରେ ପୁଣ

ଆମ୍ଭ ଜନ ବୋଲି ଆମ୍ଭେ ଆଦରିଲୁ ଜାଣ ॥

ଆମ୍ଭେ ଅଟୁ ଶଚିସୂତ ଚୈତନ୍ୟ ଠାକୁର

ଶରଧା ବଳିଲା ଆମ୍ଭ ପୁତ୍ରଠାରେ ତୋର ॥

ଅନ୍ତରୀକ୍ଷେ ନୀଳଗିରି ଠାବରୁ ଅଇଲୁ

ଓଡ଼ରାଷ୍ଟ୍ର ଉଦ୍ଧାରଣେ ଏ ପୁତ୍ରକୁ କଲୁ ॥

ଗଉରବର୍ଣ୍ଣ ଛାଡ଼ିଣ କୃଷ୍ଣବର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ

ତ୍ରିଭଙ୍ଗୀ ହୋଇଣ ବଂଶୀ ହସ୍ତରେ ଧଇଲେ ॥

ବେନିଭୁଜେ ଧଇଲେ ଯେ ଦଣ୍ଡକମଣ୍ଡଳ

ଆର ବେନିଭୁଜେ ଅଛି ବାୟେଁ ଶର ହୁଳ ॥

ଅପୂର୍ବ ରୂପ ଦେଖିଣ ପଡ଼ି ପାଦତଳ ।

ସ୍ୱୟଂ କୃଷ୍ଣ ବିଜେ କଲେ ସ୍ଵଭାଗ୍ୟ କର୍ମର ॥

ଅପୂର୍ବ ମଣୋହି ସଞ୍ଚା କଲେକ ଭୋଜନ

ଏସନ ହୋଇଣ ଆମ୍ଭ ଗୁରୁଙ୍କ ଦର୍ଶନ ॥

ହରେ କୃଷ୍ଣ ମନ୍ତ୍ର କହି କାମବୀଜ ଦେଲେ

ଶୀରିଂ ବୀଜତେ ରାଧାମନ୍ତ୍ର ବୁଝାଇଲେ ॥

ଆଦିନାମ ତୁମ୍ଭର ଅଟଇ ପୁଣ କିସ

ଏକଥା କହିବା ହେଉ ଶୁଣିଥାନ୍ତୁ ଶିଷ ॥

ଆମ୍ଭନାମ ଗୌରହରି ସଂସାରେ ବିହରି

କଳିକାଳ ଦେଖିଣ ଯେ ଧଇଲୁ ଏ ଶିରୀ ॥

ବଇରାଗ ବେଶ ଧରି ଡୋର କଉପୁନି

ଆମ୍ଭ ଭେଖ ଧରିଭକ୍ତେ ବିହରି ମେଦିନୀ ॥

ଆବର ଅଚ୍ୟୁତ ତୁମ୍ଭେ ରାହାସ ରଞ୍ଚିବ

ଓଡ଼ରାଷ୍ଟ୍ରେ ତୁମ୍ଭର ଯେ କଥା ରହିଥିବ ॥

ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଓ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ମହାପୁରୁଷ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ରଚିତ ଏହା ଉଭୟ ଗ୍ରନ୍ଥର ଭଣିତାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଯାଏ । ତେବେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ମ୍ୱଉକ୍ତିରେ ଏପରି ବୈସାଦୃଶ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହେବାର କାରଣ କଣ । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ନିଜେ ଦୀକ୍ଷା ଦେବାକଥା ଗୁପ୍ତ ରଖିବା ଅଭିପ୍ରାୟରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ପୁରୀଧାମ ଗମନାର୍ଥ ଆଦେଶ ଦେଇ ଯାଇଥିଲେ । ସନାତନାଦି ଗୋସ୍ୱାମୀମାନଙ୍କ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ପ୍ରଖ୍ୟାପନରେ ବାଧା ଆଶଙ୍କାକରି ବୋଧହୁଏ ଏପରି ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବିତ ହୋଇଥିଲା । କେହି କେହିବା କହି ପାରନ୍ତି ଯେ, ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଅନ୍ତରୀକ୍ଷରେ ଯାଇ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେବା କାଳ୍ପନିକଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କିଛି ନୁହେଁ । ଏ ଉକ୍ତି ଜଡ଼ବାଦୀର ମୁଖରେ ସମ୍ଭବପର । ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ବିଭୂତିପ୍ରକାଶ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଚୈତନ୍ୟ ଚରିତ୍ରାମୃତାଦିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି । ସେ ନିଜେ ଭକ୍ତ ଓ ଭଗବାନ୍‌ ଥିଲେ । ତହୁଁ ଜପ, ତପ, ଜ୍ଞାନ, ଧ୍ୟାନ ଓ ଯୋଗଆଦି ସମସ୍ତ ବିଷୟ ତାଙ୍କଠାରେ ସମ୍ଭବପର ଥିଲା । କେହି କେହି କହିପାରନ୍ତି ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ କୌଣସି ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶିଷ୍ୟଙ୍କଦ୍ୱାରା ରଚିତ ହୋଇ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ନାମରେ ଭଣିତା ହୋଇଅଛି । ଏହା ସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ ଯେ, ଭକ୍ତ ବୈଷ୍ଣବମାନେ ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ନାମରେ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ତାହାର ନିଦର୍ଶନସ୍ୱରୂପ ଛତିଆ ଗାଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ହାଡ଼ିଦାସ । (ଯେ କି ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ଅବତାରରୂପେ ସେ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗୃହୀତ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି ) ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ନାମରେ ଅନେକ ଭଜନାଦି ରଚନା କରି ଅଛନ୍ତି । ଏ କଳ୍ପନା ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେ । କାରଣ ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଓ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ସାଧାରଣ ବୈଷ୍ଣବ ସାଧକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲିଖିତହେବା ଅନୁମିତ ହେଉନାହିଁ । ଯେଉଁମାନେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଦ୍ୱୟ ବିଚାର ଓ ଶ୍ରମସ୍ୱୀକାର ପୂର୍ବକ ପାଠକରି ଅଛନ୍ତି ସେମାନେ ନିଶ୍ଚୟ କହିବେ ଯେ ଏହି ଦୁଇଗ୍ରନ୍ଥ ସେହି କ୍ଷଣଜନ୍ମା ଯୋଗିପ୍ରବର ଭକ୍ତ ଶିରୋମଣି ସିଦ୍ଧପୁରୁଷ କୃଷ୍ଣଲୀଳାରସପାୟୀ ମହାପୁରୁଷ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୋସ୍ୱାମୀ ପ୍ରସୂତ ।

ଏହି ଦୀକ୍ଷା ବା ନାମକରଣାନନ୍ତର ଅଚ୍ୟୁତ ପିତାଙ୍କ ସହ ତ୍ରିପୁର ବା ତିଳକଣା ଗ୍ରାମକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ । ନାମ କରଣର ‘ଦଶମାସ ଦଶବର୍ଷ’ ପରେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରାୟ ୧୫୨୭ ବା ୧୫୨୮ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ତାଙ୍କ ଚିତ୍ତ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ସେହି ସମୟରେ ସ୍ୱଗ୍ରାମ ତ୍ରିପୁରର ପଶ୍ଚିମ ବଟମୂଳରେ ଧ୍ୟାନସ୍ଥ ଥାଇ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଠାକୁରଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ସେହି ମହାନନ୍ଦମୟ ପୁରୁଷଙ୍କ ଦିବ୍ୟବାଣୀରେ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ହୃଦୟ ଜ୍ଞାନାମୃତରେ ଆପ୍ଳୁତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସର୍ବାଙ୍ଗ ଜ୍ୟୋତିରେ ବିଭାସିତ ହୋଇଥିଲା । ଧ୍ୟାନର ବିଲୟରେ ସ୍ୱପ୍ନର ତିରୋଧାନରେ ସେ ସମସ୍ତ ଅନୂଭୂତ ବିଷୟ ଭାବିବାକୁ ଲାଗିଥିଲେ ସେହି ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ମନ ଉଦ୍‌ବିଗ୍ନ, ହୃଦୟ ଆଲୋଡ଼ିତ ହୋଇଥିଲା କାରଣ ସେ ସମସ୍ତ ବିଷୟକୁ ସତ୍ୟରୂପେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ସବୁ ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ଜ୍ଞାନର ସ୍ୱତ୍ୱଃ ସ୍ଫୁରଣ ହେଲା । ଗୀତା, ଭାଗବତ, ମନ୍ତ୍ର, ଯନ୍ତ୍ର, ତନ୍ତ୍ର, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ଯୋଗାନ୍ତ, ନାଗାନ୍ତ ବେଦାନ୍ତ ଆଦିରେ ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ହେଲା । କ୍ରମଶଃ ତାଙ୍କ ଜ୍ଞାନର ପରିସର ଅଦ୍ଭୁତରୂପେ ବୃଦ୍ଧିଲାଭ କଲା । ତାହା ଯେପରି ବିଶାଳ ସେହିପରି ଗଭୀର ଥିଲା ।

‘‘ଦଶମାସ ଦଶବରଷ ଅନ୍ତରେ ହୋଇଲା ଏମନ୍ତ ପୁଣ ।

କର୍ନର କଷଣ ବନ୍ଧନ ଫିଟିଲା ପ୍ରବେଶ ହେଲା ନିର୍ଗୁଣ ॥

ଚଞ୍ଚଳ ଚିତ୍ତ ମୋ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇଲା ରସିଲା ନିରତେ ମଜ ।

ସୁଦୟା କଲେ ସେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଠାକୁର ବିଜେକଲେ ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମ ॥’’

+            +            +            +

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ତାହାଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରି ତାଙ୍କର ପରିଚୟ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବାରୁ ସେ କହିଲେ ।

ଅନାଦି ପୁରୁଷ ଆମ୍ଭେ ତୋର ଗୁରୁ ଚିହ୍ନ ନ ପାରିଲୁ ଯେଣୁ ।

ମହାନନ୍ଦ ଆମ୍ଭ ନାମ ଯେ ଅଟଇ ମନୁଜାତ ହେଲୁ ଯେଣୁ ॥

ଆମ୍ଭ ଗୁରୁନାମ କହିବା କୁମର ପରମାନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି ।

ପରମାନନ୍ଦଙ୍କ ଗୁରୁ ନାମ ତହିଁ ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ ପ୍ରକଟନ୍ତି ॥

ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ ଯେହୁ ଅବିଦ୍ୟ ଅବ୍ୟକ୍ତ ଦିବ୍ୟାନନ୍ଦ ତହୁଁ ଜାଣ ।

ତାଙ୍କ ଗୁରୁନାମ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦଟି ସ୍ୱଂୟ ଅନାଦି ନିର୍ବାଣ ॥

x            x            x            x

‘‘ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇଣ ପରମବ୍ରହ୍ମ ଯେ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ର ଦେଲେ ।

ଉପଦେଶ ଦେଇ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଠାକୁର ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇଗଲେ ॥

ସ୍ୱପନ ଚେତି ମୁଁ ତତ୍‌କ୍ଷଣ ଉଠି ଚାହିଁଲି ମୁଁ ଦଶଦିଗ ।

କେଣେ ଗଲେ ପ୍ରଭୁ କୃପାଜଳନିଧି ମନହେଲା ଉଦ୍‌ବେଗ ॥

ପଶ୍ଚିମ ବଟର ମୂଳେ ବସି ମୁହିଁ ସ୍ୱପନ କଥା ପାଞ୍ଚିଲି ।

ସେ ରୂପକୁ ଧ୍ୟାନ କରିଣ ମୁହଁ ଯେ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ପ୍ରାୟେ ମଣିଲି ॥

ସ୍ଫୁରିଲା ଯେ ପଦ ସେ ଜ୍ଞାନରେ ଭେଦ ଗୀତା ଭାଗବତ ଆଦି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବେଦାନ୍ତ ସର୍ବ ବିଧିମତ ମନ୍ତ୍ର ତନ୍ତ୍ର ଯେ ଇତ୍ୟାଦି ॥

ସେ ସ୍ନୀୟ ଜ୍ଞାନକୁ ତାଙ୍କର ଗୋପାଳ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିତରଣ କରିଥିଲେ । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଭରତଙ୍କ ସହ ଦ୍ୱାଦଶ ଗୋପାଳ ମୁକୁନ୍ଦ, ଅନନ୍ତ, ବତ୍ସ, ପବନ, ସୁଦାମ, ଯାଦବ, ବାଳକ, ମଧୁ, ମଥୁରି, ଉତ୍ଥାନ, ଗୋବିନ୍ଦ, ବୃନ୍ଦାବନଙ୍କ ମାଧ୍ୟରେ ବିତରଣ କରିଥିଲେ । ସେ ସେମାନଙ୍କ ସହ ପୁରୀଧାମକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । ସେଠାରେ ଗୋପାଳଙ୍କ ସହ ପ୍ରଭୁଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କଠାରୁ ଖୋଳ କରତାଳ ଗ୍ରହଣ କରି ଚୈତନ୍ୟମଣ୍ଡଳୀରୁ ଗୀତ, ବାଦ୍ୟ, ତାନ, ମାନ, ମୂର୍ଚ୍ଛନା ପ୍ରଭୃତି ଶିକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କଠାରୁ ମନ୍ତ୍ର ଉପଦେଶ ଓ କରତାଳି ଗ୍ରହଣକରି ଓ ଡୋର କୌପୀନ ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ ବୈରାଗ୍ୟରେ ତୀର୍ଥ ପର୍ଯ୍ୟଟନ କରିଥିଲେ । ଦକ୍ଷିଣରେ ରାମେଶ୍ୱର ତହୁଁ ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମାଭିମୁଖରେ ଚିତ୍ରକୂଟ ଦ୍ୱାରକା ଦେଇ ଅଯୋଧ୍ୟା, କାଶୀ, ପ୍ରୟାଗ, ମଥୁରା ଦର୍ଶନ କରି ବୃନ୍ଦାବନରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ସେଠାରେ ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ବର୍ଷ ଅତିବାହିତ କରି ଗଙ୍ଗା ଗୌତମୀ ତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣ ପୂର୍ବକ ଅବଶେଷରେ ରଥଯାତ୍ରାକାଳରେ ନୀଳାଚଳକୁ ୧୫୩୦ ବା ୧୫୩୧ ଖ୍ରୀରେ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ପୁନଃ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ହୋଇଥିଲା । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଆଦେଶ ମତେ ସେ ବଳରାମ, ଜଗନ୍ନାଥ ପ୍ରଭୃତି ଶିଷ୍ୟଗଣଙ୍କ ସହ ନୃତ୍ୟ ଗୀତରେ ଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ର ମୁଁ ଯେ ଭରତ ଯାଦବ ବଳକୁ ଘେନିଣ ସଙ୍ଗେ ।

ନୀଳାଚଳେ ଯାଇ ଗହଣେ ଖଟିଲି ଭଗତ ଭାବରେ ରଙ୍ଗେ ॥

ସୁଦୟା କରି ନବଦୀପ ଈଶ୍ୱର ଖୋଳ କରତାଳ ଦେଲେ ।

ସଂକୀର୍ତ୍ତନ କରି ରାହାସ ଲୀଳା ଯେ ସଂସାରେ ରଚ ବୋଇଲେ ॥

ତାନ ମାନ ଯେତେ ମୂର୍ଚ୍ଛନା ସହିତେ ଶିଖାଇଲେ ଦୟାକରି ।

ମନ୍ତ୍ର ଉପଦେଶ କରି କରତାଳି ଯୋଡ଼ି ସେହୁ ଦେଲେ ଧରି ॥

ଚୈତନ୍ୟ ଠାକୁର ଶ୍ରୀମୁଖ ଆଜ୍ଞାରେ ଡୋର କଉପୀନ ନେଲି

ସିଂହାସନେ ପ୍ରଭୁ ଦର୍ଶନ କରିଣ ତୀର୍ଥ ପର୍ଯ୍ୟଟନେ ଗଲି ॥

ରାମେଶ୍ୱର ଚିତ୍ରକୁଟହିଁ ଦେଖିଲି ଅଯୋଧ୍ୟା ଦ୍ୱାରକା ଆଦି ।

କାଶୀ ବାରଣସୀ ପ୍ରୟାଗ ସହତେ ଗୋପମଥୁରାକୁ ଭେଦି ॥

ବୃନ୍ଦାବନେ ବେନି ଚତୁର୍ମାସ୍ୟା ବହି ଯମନା ସ୍ନାହାନ ସାରି ।

ଗଙ୍ଗା ଗଉତମୀ ତୀର୍ଥ ଆଦି ଭ୍ରମି ଅଇଲି ଯେ ନୀଳଗିରି ॥

ରଥେ ଦର୍ଶନ କରିଣ ଜଗନ୍ନାଥ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖିଲି ।

ସୁଭଦ୍ରା ସୁଦର୍ଶନ ଆଦି କରିଣ ରଥ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କଲି ॥

ଅଗାଧବୋଧସମ୍ପନ୍ନ ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ଅବକାଶ ମତେ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପରେ ବସି ତାନ୍ତ୍ରିକ ସ୍ମାର୍ତ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର କୁଟ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ର ବିଷୟକ ସଂଶୟମାନ ଛେଦନ କରୁଥିଲେ ।

ମହା ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟ ଗୋସାଇଂ ବେଦ ବେଦାନ୍ତରେ ସାର ।

ଯେ ଯେମନ୍ତେ ବିଦ୍ୟା ଶଙ୍ଖୋଳା କରନ୍ତି ପଢ଼ନ୍ତି ସେହି ପ୍ରକାର ॥

ପଣ୍ଡିତ ବ୍ରାହ୍ମଣ କେତେହେଁ ମିଳିଣ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପରେ ବସି ।

ପୁରାଣାଦି ଶାସ୍ତ୍ର ଅର୍ଥ କରୁଥାନ୍ତି ଆପଣା ଶ୍ରୀମୁଖେ ହସି ॥

ଏ ଦେଶରେ ପ୍ରବାଦ ଅଛି ଯେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମରେ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ମତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେବାର ଦେଖି ଉତ୍କଳୀୟ ସ୍ମାର୍ତ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନେ ସାତିଶୟ କ୍ଷୁବ୍‌ଧ ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନେ ବହୁ ଯତ୍ନ ଓ କୌଶଳରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ତର୍କରେ ପରାଜୟ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଜ୍ଞାନାନଳରେ ସେମାନଙ୍କର ମାୟାତର୍କତନ୍ତୁ ଭସ୍ମୀଭୂତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ବଳରାମ ପ୍ରମୁଖ ଶୂଦ୍ର ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବେଦାନ୍ତ ମତ ପ୍ରଖ୍ୟାପନ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥ ବିତରଣ କରିବା ଦେଖି ସେମାନଙ୍କ ଈର୍ଷ୍ୟା ଜାତ ହୋଇଥିଲା । ତହୁଁ ସେମାନେ ରାଜପରିଷଦଙ୍କଦ୍ୱାରା ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ କରାଇ ଶୂଦ୍ର ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ପରୀକ୍ଷାର୍ଥ ଆହ୍ୱାନ କରିଥିଲେ -

ଏହା ଦେଖି ଦ୍ୱିଜମାନେ କହିଲେ ଯେ ରାଜନ ଆଗରେ ପୁଣ ।

ଶୂଦ୍ର ବଇଷ୍ଣବମାନେ ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କରୁଅଛନ୍ତି ଭଜନ ॥

ବଳରାମ ଦାସ ବୋଲି ଶୂଦ୍ର ଜଣେ କହେ ସେ ବେଦାନ୍ତ ସାର ।

ଛାମୁକୁ ହକାରି ଭୋ ଦେବ ତାହାଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱକୁ କିଛି ପଚାର ॥

ପାଞ୍ଚ ସାତଜଣ ବୈଷ୍ଣବ ମିଳିଣ ଗତ ଆଗତ କହନ୍ତି ।

ସହି ନ ପାରିଣ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଖୁଣ୍ଟିଆ ରାଜାଙ୍କୁ ଚାଳି ଦିଅନ୍ତି ॥

ଏକଦିନେ ଶୋଧ କରିଣ ରାଜନ ସଖା ପଞ୍ଚକ ଯେ ଆଣି ।

ଏମନ୍ତ ସମୟେ ମିଳିଗଲେ ଆସି ବୀରସିଂହ ନୃପମଣି ॥

ପରୀକ୍ଷା ପଡ଼ିଲା ରାଜନ ଜାଣିଲା ବିପ୍ରଙ୍କ ଭାଜିଲା ଟାଣ ।

ପାମର ଅଚ୍ୟୁତ ପାଦପଦ୍ମେ ସେବା ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପ୍ରମାଣ ?

ପଞ୍ଚଶଖାଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଦେବଙ୍କଦ୍ୱାରା ହୋଇଥିବା ବିଷୟ ଗୁପ୍ତଗୀତା, ଶୂନ୍ୟସଂହିତା, ଦାର୍ଢ଼୍ୟତାଭକ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଲିଖିତ ଅଛି । ସେମାନଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା ଏକ କାଳରେ ବା ବର୍ଷେ ଦୁଇବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥିବା ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ରଥେ ‘‘ବଳରାମ ଦାସ ଓ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭୂଗୋଳ’’ ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି ଯେ ‘‘ଯେଉଁ ସମୟରେ ବଳରାମଙ୍କ ବେଦାନ୍ତ ଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲା ସେହି ସମୟରେ ଶୂନ୍ୟ ପୂଜକ ଅନ୍ୟତମ ସଖା ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଶୂନ୍ୟ ଭଜନ ଓ ଯୋଗସାଧନ ପରୀକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା ।’’ ଏ ଉକ୍ତି ସମୀଚୀନବତ୍‌ ପ୍ରତୀତ ହେଉନାହିଁ । କାରଣ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ନରପତିଙ୍କ ସପ୍ତଦଶ ଅଙ୍କରେ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିବା ବଳରାମ ଦାସ କୃତ ବେଦାନ୍ତସାର ଗୁପ୍ତଗୀତାର ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲିଖିତ ଅଛି ।

ହଣ୍ଟର୍‌ ସାହେବଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଦେବ ୧୫୦୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ । ତହୁଁ ଉକ୍ତ କାଳ ୧୫୧୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପଡ଼ୁଅଛି । ହଣ୍ଟର ସାହେବଙ୍କ ଗଣନା ଠିକ ନୁହେଁ । କାରଣ କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ଚଳିତ ଅବ୍ଦ ଗଣନାନୁସାରେ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ୧୪୯୬ ବା ୧୪୯୭ ସାଲରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର । ଉତ୍କଳ ଇତିହାସ ଲେଖକ କୃପାସିନ୍ଧୁ ମିଶ୍ର ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ କାଳ ୧୪୯୫ଠାରୁ ୧୫୩୨ ସାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ କାଳ ସଠିକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି କହିବା ସହଜ ବିଷୟ ନୁହେଁ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯେତେଦୂର ଅନୁମାନ କରୁଁ ଯେ ସେ ୧୪୯୬ ବା ୯୭ ସାଲରୁ ୧୫୩୨ ବା ୩୩ ସାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜତ୍ୱ କରିଥିଲେ । ଏହି ଗଣନା ଅନୁସାରେ ୧୫୦୯ ବା ୧୫୧୦ ସାଲରେ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ସପ୍ତଦଶ ଅଙ୍କ ପଡ଼ୁଅଛି । ସେହି ସମୟକୁ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଜନ୍ମଲାଭ କରି ନ ଥିଲେ । ହଣ୍ଟରଙ୍କ ଗଣନା ତ ଧରିବାର କଥା ନୁହେ । ସେ ଅନୁସାରେ ୧୫୧୭ ସାଲରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ କେବଳ ୫ବର୍ଷ କି ୬ ବର୍ଷ ବୟସ ହୋଇଥିଲା । ତହୁଁ ସେ ବା କିପରି ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ସପ୍ତଦଶ ଅଙ୍କରେ ପରୀକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଜନ୍ମକାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ, ସନାତନ ଗୋସ୍ୱାମୀଙ୍କଠାରୁ ନାମଗ୍ରହଣ ପ୍ରଭୃତି ଇତିପୂର୍ବେ ସବିସ୍ତାର ବିଚାର ହୋଇଅଛି । ଏ ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟିରେ ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କର ଏକ ସମୟରେ ପରୀକ୍ଷା ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ସପ୍ତଦଶ ଅଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ସପ୍ତତ୍ରିଂଶ ଅଙ୍କ ପାଠ କଲେ ପରୀକ୍ଷାର ସମକାଳତ୍ୱ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରେ କିନ୍ତୁ ସେପରି ପାଠ କରିବାର କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ବଳରାମ ଦାସ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ବି ପରୀକ୍ଷା ବିଷୟକ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତାଂଶ ପ୍ରକ୍ଷିପ୍ତରୂପରେ ଗୃହୀତ ହୋଇପାରେ କାରଣ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ପୋଥିମାନଙ୍କରେ ଏ ପାଠ ନାହିଁ ଓ ଦତ୍ତପ୍ରେସ୍‌ଦ୍ୱାରା ମୁଦ୍ରିତ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାରେ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀ ମଣିଲାଲ ମହାରଣାଙ୍କଦ୍ୱାରା କଲିକତାର ଉତ୍କଳ ଯନ୍ତ୍ରାଳୟରୁ ଓ ଅରୁଣୋଦୟ ଯନ୍ତ୍ରାଳୟରୁ ପ୍ରକାଶିତ ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଦ୍ୱୟରେ ଏ ପାଠ ସନ୍ନିବେଶିତ ଅଛି । ପ୍ରକ୍ଷିପ୍ତରୂପେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ପଦରୂପେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଏହି ସ୍ଥିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ହେଉଅଛି ଯେ ସେ ସମୟରେ କେବଳ ବଳରାମଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲା । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇ ନ ଥିଲା । କେବଳ ଗୌଣଭାବରେ ଶୂଦ୍ର ‘‘ବୈଷ୍ଣବମାନେ’’ ‘‘ସଖାପଞ୍ଚକ’’ ଲିଖିତ ହେବା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ।

ଏହିପରି କାଳଭ୍ରମ ବା ପ୍ରମାଦର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଆମ୍ଭେମାନେ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟରେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଅଛୁଁ ।

‘‘ଭ୍ରମି ନିଳାଚଳକୁ ସେ କଲେକ ଗମନ

ସଙ୍ଗତେ ଘେନିଣ ସେ ଯେ ପଞ୍ଚ ମହାଜନ ॥

ରୂପ ସନାତନ ସଙ୍ଗେ ଶ୍ରୀଜୀବ ଗୋସାଇଁ

ଗୋପାଳ ଭଟ୍ଟ ଯେ ରଘୂନାଥ ଦାସ କହି ॥’’

ଜୀବଗୋସ୍ୱାମିଙ୍କ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ନୀଳାଚଳକୁ ଆସିବା ବିଷୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭ୍ରମାତ୍ମକ । ଯେଉଁ ୧୫୩୩ ସାଲରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବ ହୋଇଥିଲା ଜୀବଗୋସ୍ୱାମୀ ସେହି ୧୫୩୩ ସାଲରେ ଜନ୍ମପରିଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ଉପରୋକ୍ତ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଉକ୍ତିକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଲେଖନୀପ୍ରସୂତ ବୋଲି କହି ନ ପାରୁ । ଏ ପଦଦ୍ୱୟ ସମସ୍ତ ମୁଦ୍ରିତ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଓ ଅସ୍ମଦ୍ଦୃଷ୍ଟ କେତେକ ତାଳପତ୍ର ପୋଥିରେ ଥିବାସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବରେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ପ୍ରକ୍ଷିପ୍ତରୂପେ ଅନୁମାନ କରୁଅଛୁଁ ।

ଅଥବା ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୋସ୍ୱାମୀ ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଧାନର ଅନେକ ବର୍ଷ ପରେ ଅର୍ଥାତ ବ୪୦।୫୦ର୍ଷ ପରେ ରଚନା କରିଥିବାରୁ ସନାତନ, ରୂପ, ଗୋପାଳ, ରଘୁନାଥ ଦାସଙ୍କ ସହ ଜୀବଗୋସ୍ୱାମିଙ୍କ ନାମ ଭ୍ରମବଶତଃ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଆୟୁକାଳ ୧୦୮ବର୍ଷ; ତାହା ଆମ୍ଭେମାନେ ଅନେକ କାରଣ ବଶରୁ ଅନୁମାନ କରିଅଛୁଁ । ସେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବ ପରେ ପ୍ରାୟ ବ ୮୫।୮୬ର୍ଷ ଜୀବନଯାତ୍ରା ନିର୍ବାହ କରିଥିଲେ । ମହାପୁରୁଷ ସଂହିତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ତାଙ୍କର ପ୍ରବୀଣ ବୟସରେ ଲେଖା ହେବା ସମ୍ଭବପର । ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ତାଙ୍କ ବ୬୦।୬୫ର୍ଷ କୟଃକାଳରେ ଲିଖିତ ହୋଇଥିଲେ ଉପରୋକ୍ତ ସଂଶୟ ଦୂରୀଭୂତ ହେବାର ଅବକାଶ ଅଛି । କାରଣ ସେ ସମୟକୁ ଜୀବଗୋସ୍ୱାମିଙ୍କର ବୟସ ପ୍ରାୟ ବ୪୦।୪୫ର୍ଷ ହୋଇଥିବ । ତହୁଁ ସେକାଳକୁ ଜୀବଙ୍କ ନାମ ଓ ଗ୍ରନ୍ଥାଦି ପ୍ରସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଥିବ ଓ ସେ ମଧ୍ୟ ଗୋସ୍ୱାମୀରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିବେ । ସନାତନ, ରୂପ, ରଘୁନାଥ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଧିକାଂଶ ବୈଷ୍ଣବମାନେ ପୁରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରାୟ ୨।୩ବର୍ଷ ଅବସ୍ଥାନ କରି ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅନୁଜ୍ଞାମତେ ବୃନ୍ଦାବନରେ ସେମାନଙ୍କ ଅବଶିଷ୍ଟ କାଳ ଅତିବାହିତ କରିଥିବା ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ଯେ ସମୟରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ନାମକରଣ ହୋଇଥିଲା । ସେସମୟରେ ସନାତନ ରୂପ ପ୍ରଭୃତି ଗୋସ୍ୱାମିମାନେ ପୁରୀଧାମରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ତାଙ୍କ ବୟସ ୬ କି ୭; ତହୁଁ ତାଙ୍କ ମନରେ ଗୋସ୍ୱାମିମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ସଠିକ ଧାରଣା ରହିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଧ ହେଉନାହିଁ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିପାରେ ଯେ କି ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ବୃନ୍ଦାବନରେ ଅବସ୍ଥିତ କଲା ସମୟରେ ଜୀବଗୋସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ ତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୋସ୍ୱାମିମାନଙ୍କ ସହ ଦେଖି ନ ଥିବେ; ତେବେ ସେ କିପରି ଏପରି ଭ୍ରମାତ୍ମକ ବିଷୟ ଲେଖିଲେ । ବୋଧହୁଏ ସେ ୪୦।୪୫ ବର୍ଷ ପରେ ସେ ବିଷୟ ସଠିକ ବିବରଣ ଦେବାରେ ଅପାରଗ ହୋଇଥିଲେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ କଥା ମନେରଖିବାକୁ ହେବ ଯେ ସେହି ଭକ୍ତମାନେ ଭାବଭୋଳା ଥିଲେ । ଯେତେବେଳେ ସେମାନଙ୍କ ହୃଦୟ ଭାବରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଥାଏ; ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ଲୋକର ପାରତ୍ରିକ ଉନ୍ନତିକଳ୍ପେ ବ୍ରତୀ ହୋଇ ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ଶୂନ୍ୟପୂର୍ବକ ହରିପ୍ରେମରେ ଉନ୍ମାଦନାରେ ଉନ୍ନତ୍ତ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କର ଏହି ବହିରଙ୍ଗା କଥାମାନଙ୍କରେ ଅନେକ ବିସଦୃଶ ଘଟିଯାଏ । ଭଗବତ୍‌ ଲୀଳା ନିତ୍ୟ, ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଲୀଳା ନିତ୍ୟ, ତହୁଁ ପରିକର ନିତ୍ୟ, ଏ ଦୃଷ୍ଟିରେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ସବୁ ନିତ୍ୟରୂପେ ପ୍ରତିଭାତ ହୁଏ । ବହୁଦିଗରୁ ଅନେକ କଥା କହି ଆମ୍ଭେମାନେ ମଧ୍ୟ ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇପଡ଼ିଲୁ । ପାଠକମାନେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏହି ବାଚାଳତାକୁ କ୍ଷମା କରିବେ ।

ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଦେବ ପଞ୍ଚସ୍ୱାମିଙ୍କୁ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ, ଏ ବିଷୟରେ ଅଣୁମାତ୍ର ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ବଳରାମ ଦାସ ସ୍ୱପରୀକ୍ଷା ବିଷୟ ବେଦାନ୍ତସାର ଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିଅଛନ୍ତି । କୃପାସିନ୍ଧା ବଳରାମ ଜଡ଼ମୁଖରେ ବେଦାନ୍ତ କୁହାଇଥିଲେ । ବେଦାନ୍ତସାରଗୁପ୍ତଗୀତାରେ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ବିଷୟର ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ । ଏକ ସମୟରେ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲେ ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ତାର ବିବରଣ ବା ସୂଚନା ଦିଆ ହୋଇ ପାରି ଥାଆନ୍ତା । ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କର ସ୍ୱରପତ୍ଵ ତଥା ଏକ ଧର୍ମଭାବତ୍ଵର ପରସ୍ପରରେ ପରିଚୟ ପୂର୍ବରୁ ବେଦାନ୍ତସାର ରଚିତ ହୋଇଅଛି । ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଚୈତନ୍ୟ ଦେବଙ୍କୁ ଗୁରୁ ଓ ବଳରାମ ଦାସଙ୍କୁ ପରମଗୁରୁରୂପେ ସ୍ୱୀକାର କରିବା ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲିଖିତ ଅଛି ।

‘‘ଚୈତନ୍ୟ ଗୁରୁ ଯେ ମୋହୋର । ପରମ ଗୁରୁ ତୁମ୍ଭେ ମୋର ॥’’

ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ଲେଖକଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାୟ ୧୫୧୨ ବା ୧୫୧୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ପ୍ରତି କୃପା ପ୍ରଦର୍ଶନା କରିଥିଲେ ବୋଧହୁଏ ସେ ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରତାପ ରାଜ୍ୟଙ୍କୁ ମନ୍ତ୍ରଶିକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ । ତାର କେତେକ ବର୍ଷ ପରେ ବଳରାମ ଦାସ ରାଜାଙ୍କୁ ମନ୍ତ୍ର ଶିକ୍ଷାଦେବା ସମ୍ଭବପର । ଦିବାକର ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ଯେ, ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ପ୍ରତି କୃପା କରି ଅତିବଡ଼ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ନାମତତ୍ତ୍ୱ କହିବାକୁ ଆଦେଶ କରିଥିଲେ । ପ୍ରତାପ ରାଜା ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ଗୁରୁରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉକ୍ତିଦ୍ୱୟରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହୁଏ ଯେ, ଉଭୟ ପ୍ରତାପ ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗୁରୁତୁଲ୍ୟ ପୂଜିତ ହୋଇଥିଲେ । ପଞ୍ଚସଖା ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଗୁରୁରୂପେ ସ୍ୱୀକାର କରିଅଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଳରାମ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ, ପ୍ରଥମ ଓ ପ୍ରଧାନ ଥିଲେ । ସେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ଦୀକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ଏହା ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତରେ ଓ ନିତ୍ୟଗୁପ୍ତମଣିରେ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ଲିଖିତ ଅଛି । ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ଯେତେଦୂର ଅନୁମତି ହୁଏ, ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବ ପରେ ହୋଇଅଛି । ଏ ବିଷୟ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତର ୭ମ ଓ ୧୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟର ଉକ୍ତିଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ହେଉଅଛି ।

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ପ୍ରେମଭକ୍ତିର ପରୀକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ । ସେ ପ୍ରେମଭକ୍ତି ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ

୨୪ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ବେଦାନ୍ତସାର ଗୁପ୍ତଗୀତା

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ନିଜଠାରେ ସ୍ତ୍ରୀତ୍ୱର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ । ଜଗନ୍ନାଥ ଚିରିତାମୃତ ୧୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ:-

ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଦେହତ୍ୟାଗ ବିଷୟରେ ନାନା ମୁନି ନାନା ମତ ସ୍ଥାପନ କରି ଅଛନ୍ତି । ଆମ୍ଭେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସପ୍ରମାଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରୁଅଛୁଁ ଯେ, ସେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବିଗ୍ରହରେ ଲୀନ ହୋଇଥିଲେ । ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଦିବାକର ଦାସଙ୍କ ଉକ୍ତି ‘‘ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅଙ୍ଗେ ଲୀନ’’ ସହିତ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଉକ୍ତିର :-

‘‘ଚୈତନ୍ୟ ଠାକୁର ମହାନୃତ୍ୟକାର ରାଧା ରାଧା ଧ୍ୱନି କଲେ ।

ଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗରେ ବିଦ୍ୟୁପ୍ରାୟ ମିଶିଗଲେ ॥’’ ଐକ୍ୟ ଅଛି ।

ପୁନଶ୍ଚ ହରିଲାଲ ଚଟ୍ଟୋପାଧ୍ୟାୟ ସ୍ୱପ୍ରଣୀତ ବୈଷ୍ଣବ ଇତିହାସରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି - ‘‘ଶ୍ରୀ ଗୌରାଙ୍ଗଦେବ ୧୫୩୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ୧୪୫୫ ଶକେ ୪୮ ବତ୍ସର ବୟସେ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦେବେର ମନ୍ଦିରେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହଇଲେନ । କେହ କେହି ବଲେନ ମହାପ୍ରଭୁ ଗଦାଧରେର ବିଗ୍ରହ ଗୋପୀନାଥେର ଗୃହେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହନ୍’’ କେହି କେହି କହନ୍ତି ଯେ, ଗୌରାଙ୍ଗ ସମୁଦ୍ରରେ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ପରୋକ୍ତ ମତଦ୍ୱୟକୁ ସମୀଚୀନ ମନେ ନ କରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଜଗନ୍ନାଥ ବିଗ୍ରହରେ ବା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ମନ୍ଦିରରେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ବିଷୟ ସତ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ ବାଧ୍ୟ ହେଲୁଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିଷୟରେ ଘୋରତର ସନ୍ଦେହ ଜାତ ହେବାର ଆଶଙ୍କା କରି ଆମ୍ଭେମାନେ ତାହା ଯଥାଶକ୍ତି ଦୂର କରିବାରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଲୁଁ । ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବ ୧୫୩୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିବା ବିଷୟ ହଣ୍ଟର, ପ୍ୟାରୀଚରଣ ଓ କୃପାସିନ୍ଧୁ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି । ଯଦି ତାହା ସତ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଅନେକ ଉତ୍କଳୀୟ ଓ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କ ଲେଖାକୁ ପ୍ରମାଦପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବୁଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମତରେ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଐତିହାସିକମାନେ ସମୟ ନିରୂପଣରେ ଏକ ବିଷମ ଭ୍ରମ କରିଅଛନ୍ତି । କାରଣ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଓ ତତ୍‌ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗର ବଙ୍ଗ ଓ ଉତ୍କଳର ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ଉକ୍ତିର ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିରୋଧୀ ।

କବିକର୍ଣ୍ଣପୃରବିରଚିତ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ ନାଟକର ପ୍ରସ୍ତାବନାରେ ଲିଖିତ ଅଛି । ଭଗବତ୍‌ କୃଷ୍ଣ ଚୈତନ୍ୟତନ୍ୟମାନତିରୋଭାବ ଭାବିତମାନସରୁଷା ପୁରୁଷା ପଦ୍ଦଶାବଶାଦଶାଢ଼ଶାତ ବୈମୁଖ୍ୟେନ ମୁଖ୍ୟେନ ହେତୁନା ତଥାବିଧେଽପି ପରମାନନ୍ଦେ ମାନଂ ଦେୟମପିନ କୁର୍ବତାଽବତାଽବନି ଭୃତାଭିଳାଷେଣ ଗଜପତିନା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରେଣାଦିଷ୍ଟୋଽସ୍ମି ।

‘‘ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବରେ ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ଗଜପତି ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଚରିତ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିବାକୁ ମୋତେ ଆଦେଶ ଦେଲେ ।’’ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତ ଓ ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତାଂଶଦ୍ୱୟଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ତିରୋଭାବ ବିଷୟ ପ୍ରମାଣିତ ହେଉଅଛି । ଜଗନ୍ନାଥଚରିତାମୃତକାର ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଆଦିକାଳର ଲୋକ ଥିଲେ । ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରମାଣମାନ ସମକ୍ଷରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଉକ୍ତ ଐତିହାସିକମାନଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ ନ କରି ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱକାଳ ୧୪୯୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରୁ ୧୫୪୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଅଛୁଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏ ସମୟ ନିରୂପଣ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ଲେଖକଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ସମର୍ଥିତ ହେଉଅଛି । ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବ ପରେ ପ୍ରାୟ ୧୫୩୫ ସାଲରେ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । ତାହାର ଦୁଇ ତିନି ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିବ । ଏକତ୍ର ବା ଏକ ସମୟରେ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲେ ଦିବାକର ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତରେ ତାହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥାନ୍ତେ । ଅନନ୍ତ ଯଶୋବନ୍ତଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ପୂର୍ବେ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବପର । କାରଣ ଅଚ୍ୟୁତ ସର୍ବକନିଷ୍ଠ ଥିଲେ । ଶିଶୁ ଅନନ୍ତ ଓ ଯଶୋବନ୍ତ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କଠାରୁ ବୟସରେ ନ୍ୟୂନ ଥିବା ଓ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କଠାରୁ ବୟସରେ ଅଧିକ ଥିବା କିମ୍ବଦନ୍ତୀରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ପଞ୍ଚସ୍ୱାମିଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ମଧ୍ୟରେ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା ଶେଷ ପରୀକ୍ଷା । ଏ ପରୀକ୍ଷା ସମୟରେ ଅନ୍ୟ ଚାରିସଖା ବଳରାମ, ଜଗନ୍ନାଥ, ଅନନ୍ତ ଓ ଯଶୋବନ୍ତ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ସମ୍ଭବପର । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ଶୂନ୍ୟ ଭଜନରେ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ହୋଇଥିଲା । ଏହା ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ନବମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବିଶଦରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା ବିଷୟରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହୁଏ ଯେ, ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ଯୋଗୀ ପୁରୁଷ ଥିଲେ । ଶୂନ୍ୟ ନିରାକାର ଭଜନରେ ଅତି ପ୍ରବୀଣ ଥିଲେ । ଆମ୍ଭେମାନେ ସ୍ତୁତି-ଚିନ୍ତାମଣିର ମୁଖବନ୍ଧରେ ଦର୍ଶାଇଅଛୁଁ ଯେ, ଏହି ଶୂନ୍ୟଶବ୍ଦ କି କି ସ୍ତର ଦେଇ ବର୍ତ୍ତମାନ କି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଅଛି । ଏହି ଶୂନ୍ୟ ଶବ୍ଦ ସ୍ଥୁଳରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ମସ୍ତକଦେଶସ୍ଥ ଶୂନ୍ୟାକାର ସ୍ଥାନ । (ଷଟଚକ୍ର ନିରୂପଣରେ ସହସ୍ରାରପଦ୍ମର ବିବରଣ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ) ଓ ‘‘ତଦୂର୍ଦ୍ଧ୍ୱେଶଙ୍ଖିନ୍ୟାର୍ନିବସତି ଶିଖରେ ଶୂନ୍ୟଦେଶେ ପ୍ରକାଶମ୍‌’’ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ବିସର୍ଗାଶକ୍ତି ଅଛି । ଏହି ଶକ୍ତିର ଅଧୋଦେଶରେ ସହସ୍ରାର ପଦ୍ମ । ଏହି ପଦ୍ମ ମଧ୍ୟରେ ନିଷ୍କଳଙ୍କ ଚନ୍ଦ୍ର ସେଠାରେ ତ୍ରିକୋଣ ଯନ୍ତ୍ର ଓ ସେହି ଯନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଆତ୍ମାର ପରମୋତ୍କୃଷ୍ଟଶୂନ୍ୟସ୍ଥଳ ବିରାଜିତ । ଏହା ଶୈବଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶିବସ୍ଥାନ, ବୈଷ୍ଣବଙ୍କଦ୍ୱାରା ହରି ସ୍ଥାନ; ଶାକ୍ତମାନଙ୍କରଦ୍ୱାରା ଶକ୍ତିସ୍ଥାନରୂପେ ଗୃହୀତ ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି ।

ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥାଦି ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ସେମାନେ ଜଣେ ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ଯୋଗୀ ଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ଉତ୍କଳରେ ଅନେକ ସାଧକ ଓ ଯୋଗୀ ପୁରୁଷ ପ୍ରାଚୀ କୂଳରେ ବାସ କରୁଥିଲେ ।

ଦଣ୍ଡକା ଅରଣ୍ୟ ପୂର୍ବ ନଦୀକୂଳ ।

ତପୀ ଯତି ସନ୍ନ୍ୟାସିଙ୍କ ସେ ଠାବରେ ମେଳ ॥

x            x            x

ବୋଲନ୍ତି ହେ ମାଧୁରୀ ଏ ଗୁମ୍ଫା ଗୋରେଖରେ ।

ଯୋଗାରୁଢ଼େ ସାଧନ୍ତି ଏଠାରେ ନିରାଧାର ॥

ଏଠାରେ ମଲ୍ଲିକାନାଥ ଗୁମ୍ଫା କରିଥାନ୍ତି ।

ଗୁରୁ ଆଜ୍ଞା ଘେନିଣ ସେ ଯୋଗେ ଆରୋହନ୍ତି ॥

ବାରଙ୍ଗ-ଆଶ୍ରମ ଏ ଯେ ଭରଦ୍ୱାଜ ବାଳ ।

ଯାଇଣ ଆସି ସାଧନ୍ତି ବାର ଯେ ଆଙ୍ଗୁଳ ॥

ଲୋଇ ଦାସ ମଠ କରି ଥାନ୍ତି ଯେ ଏଥିରେ ।

ଲୟ କରିଥାନ୍ତି ଧ୍ୟାନ ନିରାକାରଠାରେ ॥

ବୀରସିଂହ ବିପରୀତ ଆଜ୍ଞା କରିଥାନ୍ତି ।

ବିଷମ ସନ୍ଧି ଯେ ନାଗାନ୍ତକ ସେ ସାଧନ୍ତି ॥

ଇଚ୍ଛାରେ ଯାଆନ୍ତି ତପୀ ଶତେ ଯୂଣ କ୍ଷଣେ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣେ ନିଯୋଗୀ ଯେ ଆସନ୍ତି ପ୍ରତିଦିନେ ॥

ବାଲିଗାଁ ଦାସଙ୍କ ମଠ ମାଧୁରୀ ହୋ ଦେଖ ।

ମନ ଏକ ହେଲା ବୋଲି ବୋଲନ୍ତି ଦାମ୍ଭିକ ॥

ଯୋଗାରୁଢ଼େ ସାଧନ୍ତି ଯେ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ମୂଳ ।

ଆହାର କରନ୍ତି ମୁନି ବୃକ୍ଷର ବକଳ ॥

ଗୋରେଖ, ମଲ୍ଲିକାନାଥ, ବାରଙ୍ଗ, ଲୋଇ ଦାସ, ବୀରସିଂହ, ବାଲିଗାଁ ଦାସ ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଯୋଗୀ ଓ ସାଧକ ଥିଲେ । ମନ୍ତ୍ର, ଯନ୍ତ୍ର ଓ ତନ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରବୀଣ ଥିଲେ । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ନିରାକାର ଉପାସକ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ବୌଦ୍ଧଭାବ ଅଳ୍ପାଧିକ ପରିମାଣରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ପୁରୁଷ ୧୬ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଉତ୍କଳରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇ ଅକ୍ଷୟ କୀର୍ତ୍ତି ରଖିଦେଇ ଯାଇଅଛନ୍ତି । ଦୁଃଖର କଥା ସେ ମହାପୁରୁଷ ଆଜ ସର୍ବତ୍ର ପରିଚିତ ନୁହନ୍ତି । ତାଙ୍କର ନାମ ଚୈତନ୍ୟ ଦାସ; ସେ ବର୍ଣ୍ଣରେ ମାଳାକାର ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଲୀଳାସ୍ଥାନ ବଡ଼ମୂଳ ତାଙ୍କର ଦୁଇଖଣ୍ଡ ଉପାଦେୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ହସ୍ତଗତ ହୋଇଅଛି । ସେ ଜଣେ ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ବୌଦ୍ଧବୈଷ୍ଣବ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ନିର୍ଗୁଣ ମହାତ୍ମ୍ୟ ଓ ବିଷ୍ଣୁଗର୍ଭ ପୁରାଣ ପାଠ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସେ ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ପୁରୁଷ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ବିଷ୍ଣୁଗର୍ଭ ପୁରାଣରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ମହାଯାନ ଶାଖାର ଅନେକ ତତ୍ତ୍ୱ ବୈଷ୍ଣବଧର୍ମର ପରିଚ୍ଛଦ ଅନ୍ତରାଳରେ ପରିସ୍ଫୁଟ ପାଏ । ସେ ଏହି ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କର ପରେ ଖୁବ୍ ସମ୍ଭବତଃ ୧୬ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଉତ୍କଳର ମୁଖମଣ୍ଡନ କରିଥିଲେ । ସେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ଯୋଗୀ ଓ ସାଧକ ଥିଲେ । ଏହି ମହାତ୍ମାଙ୍କ ବିଷୟ ତତ୍‌ପ୍ରଣୀତ ନିର୍ଗୁଣ ମାହାତ୍ମ୍ୟର ମୁଖବନ୍ଧରେ ସୁବିସ୍ତାର ଆଲୋଚନା କରିବୁଁ । ହା ! ଆଜି ସେହି ସାଧକର ଦେଶ, ସେହି ଯୋଗିର ଦେଶ, ସେହି ଜ୍ଞାନର ଦେଶ, ସେହି ପ୍ରେମିକର ଦେଶ ଅକର୍ମଣ୍ୟ, ନିଷ୍ଠାଶୂନ୍ୟ ଅବିଦ୍ୟାମୟ ତଥା ସଂକୀର୍ଣ୍ଣର ଦେଶରେ ପରିଣତ ହେଲା ! ସେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ କାଳରେ ପଞ୍ଚସଖା ପ୍ରଧାନ ଥିଲେ । କାରଣ ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ବୈଷ୍ଣବତତ୍ତ୍ୱ ହେତୁ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜିତ ହୋଇଥିଲେ ଓ ଅଧିକନ୍ତୁ ଜଗତ୍‌ଗୁରୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ୱପରିକରରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲେ । ଉପରୋକ୍ତ ସିଦ୍ଧ ଯୋଗୀ ଗୋରେଖ ମଲ୍ଲିକା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ବିଷୟ ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରବନ୍ଧମାନଙ୍କରେ ବିଚାର କରିବାର ମାନସ ରଖିଲୁଁ । ଏ ସ୍ଥଳରେ ବୀରସିଂହଙ୍କ ବିଷୟରେ ପଦେ ଅଧେ କହିବାକୁ ଉଚିତ ମନେ କରୁଁ । ବୀରସିଂହ ବର୍ଣ୍ଣରେ ରାଜକୁଳୋଦ୍ଭବ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଥିଲେ । ସେ ନାଗାନ୍ତୀ ଯୋଗାନ୍ତୀ ବେଦାନ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତୀ ଥିଲେହେଁ ନାଗାନ୍ତୀ ବିଦ୍ୟାରେ ବିଶେଷ ପ୍ରବୀଣ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଜ୍ଞା ଅଦ୍ଭୁତ ଥିଲା । ସେ ଇଚ୍ଛାରେ ଶତ ଶତ କୋଶ ଶୂନ୍ୟରେ ବିଚରଣ କରି ପାରୁଥିଲେ । ତତ୍‌କୃତ ମନ୍ତ୍ର, ସପ୍ରାଙ୍ଗ ଭଜନ, ଆଜ୍ଞା ପ୍ରଭୃତି ଲିଖିତ ପୋଥିମାନ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଛି । ବୀରସିଂହ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦାଦିଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଥିବା ଶୂନ୍ୟସଂହିତାରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ‘‘ଏମନ୍ତ ସମୟେ ମିଳିଗଲେ ଆସି ବୀରସିଂହ ନୃପମଣି ।’’ ୧ମ ଅଧ୍ୟାୟ- ବୀରସିଂହ ଯୋଗ ଓ ଲୟର ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ । ଭୋଗ ଓ ଲୀଳାକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ଯୋଗସିଦ୍ଧା ପୁରୁଷ ଥିଲେ ଓ ସେ ଆଜ୍ଞା ବଳରେ ଅନେକ ଅଦ୍ଭୁତ କ୍ରିୟାକଳାପ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ମଥୁରୀ ବୀରସିଂହଙ୍କର ବିଦ୍ୟା ବଳରେ ସ୍ୱଗୁରୁ ମାଧୁରୀ ଗୋସାଇଁକୁ ଜାଳି ଦେଉଥିଲା । ତାହା ଶୂନ୍ୟସିଂହିତା ୧୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲିଖିତ ଅଛି ।

ବୀରସିଂହ ବିଦ୍ୟାକୁ ପରୀକ୍ଷା ତହିଁ କଲା,

x      x      x      x

ଲେଖିଲାକ ମନ୍ତ୍ର ମୂର୍ତ୍ତିରୂପେ ଦେଲ ଢାଳି,

ସଂକଳ୍ପ କରିଣ ଅଗ୍ନିକୁଣ୍ଡେ ଦେଲା ଜାଳି ॥

ଜଳିଲା ଶରୀର ତପୀ ହୋଇଲା ବ୍ୟାକୁଳ,

ଆକୁଳେ ନୟନୁଁ ବହିପଡ଼େ ଅଶ୍ରୂଜଳ ॥

ବୀରସିଂହ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ବୈଷ୍ଣବ ନ ଥିବାରୁ ଓ ଭୋଗ ଓ ଲୀଳାରେ ବିଳାସୀ ନ ଥିବାରୁ ସେ ଏମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଗୃହୀତ ହୋଇ ନାହାନ୍ତି । ଏହି ପଞ୍ଚସଖା ଶୂନ୍ୟନିରାକାର ଭଜନ ତଥା ଭଗବାନଙ୍କ ସାକାରୋପାସନା ସ୍ୱୀକାର କରିଅଛନ୍ତି । ତହୁଁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟ ପୃଥକ୍‌ ସତ୍ତ୍ୱେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଏହି ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କୁ ଏକମତାବଲମ୍ବୀରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛୁଁ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ରବିଷୟକ ଭଜନ ପାଠ କଲେ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହୁଏ ଯେପରି କି ସେମାନେ ଏକ ଗୁରୁଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ମତ ଏକ । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା ନାନକଙ୍କର ସେହି ମନ୍ତ୍ରବିଷୟକ ଭଜନ ସହିତ ସେମାନଙ୍କ ଭଜନର ସାମ୍ୟ ଅଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଏହି ଶୂନ୍ୟ ନିରାକାର ଉପାସନା ବିଷୟରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ଗୁରୁ କିଏ ଓ ସେହି ଗୁରୁ ପ୍ରଣାଳୀ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ପୂର୍ବେ କଥିତ ହୋଇଅଛି ଯେ, ଅଚ୍ୟୂତ ନାମକରଣ ୧୦ ବର୍ଷ ୧୦ ମାସ ଅନ୍ତରେ ଜ୍ୟୋତିରାନନ୍ଦ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଥିଲେ ଓ ତାହାଙ୍କର ଦୟାରେ ସେ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ଅଧିଗତ ହୋଇଥିଲେ ଓ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ।

ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ ଯହୁଁ ଅବିଦ୍ୟ ଅବ୍ୟକ୍ତ ବିଦ୍ୟାନନ୍ଦ ତହୁଁ ଜାଣ,

ତାଙ୍କ ଗୁରୁ ନାମ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦଟି ସ୍ୱୟଂ ଅନାଦି ନିର୍ବାଣ ॥

x            x            x

ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇଣ ପରମବ୍ରହ୍ମ ଯେ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ର ଦେଲେ ।

ଉପଦେଶ ଦେଇ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଠାକୁର ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇ ଗଲେ ॥

ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ୧ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଏହି ବିଷୟ ଅଣାକାର ସଂହିତାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ ହୋଇଅଛି ।

‘‘ଆପଣେ ଅନାଦି ଅବ୍ୟକତ ବ୍ରହ୍ମ ଶ୍ରୀଗୁରୁରୂପେଣ ଆସି ।

ରୂପ ବେଶ ତାଙ୍କ ଅଖଣ୍ଡିତ କେଶ ଦିଶନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ତପସ୍ୱୀ ॥

ପଶ୍ଚିମବଟହିଁ ପାରୁଶେଣ ବସି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ନାମ କହିଲେ ।

ଶ୍ରୀ ବିଦ୍ୟାନନ୍ଦ ବୋଲିଣ ସେହୁ ନାମ ବ୍ରହ୍ମ ବୋଲିଣ ବୋଇଲେ ।

ଅଣଅକ୍ଷର ଉପଦେଶ ଦେଇଣ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇ ଗଲେ ॥’’

ଅଣାକାରସଂହିତା-

ଅଣାକାର ସଂହିତା ଉକ୍ତିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଅଚ୍ୟୁତ ସ୍ୱଗୁରୁଙ୍କୁ ରକ୍ତମାଂସ ଶରୀରରେ ସ୍ୱଚକ୍ଷୁରେ ଦେଖୁଥିଲେ । ସେ ଯାହାହେଉ ତାଙ୍କର ଏହି ଦିବ୍ୟ ପୁରୁଷଙ୍କର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ହୋଇଥିଲା । କେତେକଙ୍କ ମତରେ ସେ ସ୍ୱୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ, ଆଉ କେତେକ ତାଙ୍କ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ବୋଲି କହନ୍ତି । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କଠାରୁ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ର ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ, ଏହା ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତାରେ ଲିଖିତ ଅଛି । ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଉଦ୍ଧୃତାଂଶରୁ ନିର୍ବାଣ ଶବ୍ଦଟି ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କର ଚରମାବସ୍ଥା ପ୍ରକାଶ କରେ । ସେହି ନିର୍ବାଣ, ଅନାଦି ଓ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି । ବୈଷ୍ଣବ ଓ ବେଦାନ୍ତୀଙ୍କ ମତରେ ଭଗବାନ ଓ ବ୍ରହ୍ମ ସତ୍ତ୍ୱମୟ ଚିନ୍ମୟ ଓ ଆନନ୍ଦମୟ :-

ଈଶ୍ୱର ପରମ କୃଷ୍ଣ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ବିଗ୍ରହ । ଅନାଦିରାଦି ଗୋବିନ୍ଦ ସର୍ବକାରଣ-କାରଣମ୍ - ବ୍ରହ୍ମସଂହିତାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ କାଳକୁ ବୌଦ୍ଧ ଓ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ସଂମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ଏକ ବୌଦ୍ଧ ଓ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ ଉତ୍କଳରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଅଛି ।

ପୂର୍ବୋକ୍ତ ନାଗାନ୍ତୀ ବେଦାନ୍ତୀ ଯୋଗାନ୍ତୀ ବିଦ୍ୟା ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ଏ ସ୍ଥଳରେ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ । ଏହି ବିଦ୍ୟମାନ କିପରି ଜନସାଧାରଣରେ ପ୍ରଚାରିତ ହେଲା ଏହା ମଧ୍ୟ ଜିଜ୍ଞାସ୍ୟ । ବୌଦ୍ଧ ନାଗାର୍ଜୁନଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ମାଧ୍ୟମିକ ଦର୍ଶନ ନାଗାନ୍ତକ ଆଖ୍ୟା, ବୌଦ୍ଧ ଅସଙ୍ଗ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ଯୋଗାଚାର ଯୋଗାନ୍ତକ ଆଖ୍ୟା ଓ ବୌଦ୍ଧ ସୌକ୍ରାନ୍ତିକ ଶାଖା ବେଦାନ୍ତକ ଆଖ୍ୟା ପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ଖୁବ୍ ସମ୍ଭବପର । କାରଣ ବୌଦ୍ଧମାନେ କୌଣସି ବିଷୟ ଗୋପନ କରୁ ନ ଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ହେତୁ ବେଦାନ୍ତର ମତ, ଯୋଗର ମତ ସବୁ ଜନସାଧାରଣରେ ଜ୍ଞାତ ହେଲା । ଆମ୍ଭେମାନେ ସ୍ତୁତିଚିନ୍ତାମଣିର ମୁଖବନ୍ଧରେ ବିଚାର କରିଅଛୁଁ ଯେ, ବୌଦ୍ଧମାନେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମକୁ ଲୋକଗ୍ରାହୀ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବେଦାନ୍ତ, ଯୋଗାଦିର ମତକୁ ସ୍ୱଧର୍ମ-ପଦ୍ଧତିରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଗୋରଖନାଥ, ବୀରସିଂହ, ମଲ୍ଲିକାନାଥ, ଲୋହି ଦାସ, ବାଉଳି ପ୍ରଭୃତି ଉପରୋକ୍ତ ବୌଦ୍ଧଶାଖା ନାଗାନ୍ତକ, ଯୋଗାଚାର ଓ ସୌକ୍ରାନ୍ତିକମାନଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶିଷ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ସ୍ୱଗୁରୁଧର୍ମ ଅବଲମ୍ବନ କରି ପ୍ରାଚୀକୂଳରେ ବାସ କରୁଥିଲେ । କାଳକ୍ରମରେ ଉକ୍ତ ବୌଦ୍ଧଶାଖାମାନ ମଧ୍ୟ ପୁନଃ ପୁନଃ ବୈଷ୍ଣବ ପ୍ରଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଉଥିବ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ଏକାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ ମାଧୁରୀ ଓ ମାଥୁରୀ ଉପାଖ୍ୟାନରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହୁଏ ଯେ ‘ଉତ୍ତର-କୋଶଳ କୁଣ୍ଡୀନଗ୍ର’ ସୀମାନ୍ତବର୍ତ୍ତୀ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳାକୁଳସ୍ଥ ଚିତ୍ରେଶ୍ୱରୀ ଭଗବତୀଙ୍କ ପୀଠସମୀପ ମହାରଣ୍ୟରେ ଅନେକ ଯୋଗୀ ଋଷି ବାସ କରୁଥିଲେ । ସେ ସ୍ଥଳ ସିଦ୍ଧପୀଠରୂପେ ସେ ସମୟରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଭ କରିଥିଲା ଏବଂ ସେ ସ୍ଥଳକୁ ମଧ୍ୟ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱମଣ୍ଡଳୀ ସହିତ ଗମନ କରିଥିଲେ ।

ସେଠାରେ ଅନେକ ଭକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ମେଳି

ଆମ୍ଭେ ପଞ୍ଚସଖା ସବୁ କରୁଅଛୁଁ କେଳି ॥

ବାରସମ୍ର ଭକ୍ତରେ ପ୍ରଧାନ ସନାତନ

ଆପେ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ପ୍ରଭୁ ବିଜେ ସ୍ୱୟଂବ୍ରହ୍ମ ॥’’

ଏହି ଅରଣ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଯୋଗୀ ଋଷି ବାସ କରୁଥିଲେ ସେମାନେ ଅଳ୍ପାଧିକ ପରିମାଣରେ ବୌଦ୍ଧମତ ପୋଷଣ କରୁଥିଲେ । ଏବଂ ଏହି ଅରଣ୍ୟ ନେମାଳର ଅଦୂରବର୍ତ୍ତୀ-ପ୍ରାୟ ଦୁଇମାଇଲ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ସନାତନଙ୍କଠାରୁ ନାମକରଣ ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ ‘‘ଦଶବର୍ଷ ଦଶମାସ’’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ୱଗ୍ରାମ ନେମାଳରେ ବାସ କରିଥିଲେ । ଏହି ଦଶବର୍ଷ ଦଶମାସ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ସେହି ଋଷିମାନଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ହୋଇ ପାରିଥିବ । ସେମାନଙ୍କ ମୁଖରୁ ଅଲେଖ, ଅନାଦି, ଅଣାକାର, ନିରଞ୍ଜନ ବିଷୟକ ଧର୍ମତତ୍ତ୍ୱ ଅନେକ ଶୁଣି ପାରିଥିବେ ଓ ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉକ୍ତ ଅଲେଖ, ଅନାଦି, ଅଣାକାର, ନିରଞ୍ଜନଙ୍କ ଐକ୍ୟର ଆଭାସ ପାଇ ପାରିଥିବେ । ତତ୍ପରେ ‘‘ଦଶବର୍ଷ ଦଶମାସ’’ ଅନ୍ତରେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଠାକୁରଙ୍କର ତାଙ୍କ ସ୍ୱପାଦେଶ । ଏହି ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶପରେ ତାଙ୍କର ପୁରୀଧାମକୁ ଆଗମନ ଓ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଡୋରକୌପୁନୀ ଗ୍ରହଣ ଓ ତତ୍ପରେ ତୀର୍ଥ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଏବଂ ତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣରୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନର ଦୁଇ ତିନି ବର୍ଷପରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ତିରୋଭାବ । ତୀର୍ଥାଟନର ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନକାଳରୁ ତାଙ୍କର ଜଗନ୍ନାଥ ବଳରାମାଦିଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟ । ସେମାନେ ଅଣାକାର ତଥା ସକାର ଉପାସକ ଥିଲେ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଅଣାକ୍ଷର ମନ୍ତ୍ରଜ୍ଞ ଓ ଶୂନ୍ୟ ଉପାସକ ଥିଲେ ତାହା ପୂର୍ବେ କଥିତ ହୋଇଅଛି । ଅଚ୍ୟୂତଙ୍କ ବାଲ୍ୟକାଳବ୍ଧଜ୍ଞାନ ଅଧୁନା ବଳରାମ ଜଗନ୍ନାଥାଦିଙ୍କ ସଂସର୍ଗରେ ପୁନମାର୍ଜିତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଚୀକୂଳର ଅରଣ୍ୟକୁ ଯାଇ ସେହି ନାଗାନ୍ତୀ, ଯୋଗାନ୍ତୀ, ବେଦାନ୍ତୀ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତୀଙ୍କ ସହ ସାକ୍ଷାତ୍‌ କରିଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସହ ଧର୍ମ ବିଷୟକ କଥାମାନ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲେ । ଏହା ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଏକାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସୂଚିତ ହୋଇଅଛି । ପୁନଶ୍ଚ ଉକ୍ତ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲିଖିତ ଅଛି ଯେ ଯୋଗୀ ଋଷିମାନେ ମନ୍ତ୍ରବୀଜ ହରଣ କରିବାରୁ ମନଯାନ ଚଳିଲା ନାହିଁ । ତହୁଁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସେବା ନିଯୋଗକୁ ଭକ୍ତମାନେ ଯାଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଦି୫/୭ନ ପରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦାଦି ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଖରେ ମିଳିଲେ । ପ୍ରଭୁ ଅଚ୍ୟୁତାଙ୍କୁ ଦେଖି କହିଲେ ।

‘‘ବୋଇଲେ ମୋ ପ୍ରାଣ ପଞ୍ଚସଖା କାହିଁଥିଲ

ନିଯୋଗ ନ ରୁଚେ ମୋତେ; ତୁମ୍ଭେ ତ ନଇଲ ॥

ବୋଇଲେ ଅଚ୍ୟୁତ ତୁମ୍ଭେ ଶୁଣ ଆମ୍ଭ ବାଣୀ

କଳିଯୁଗେ ବୌଦ୍ଧରୂପେ ବିଜେକଲି ପୁଣି ॥

କଳିଯୁଗେ ବୌଦ୍ଧରୂପେ ନିଜରୂପ ଗୋପ୍ୟ

ଏଣୁ ସେ ସକଳ ମୁନିମାନେ ଦେଲେ ଶାପ ॥

ଆମ୍ଭେ ଏହା ଜାଣୁ ହୋ ଅଚ୍ୟୁତ ଦାସ ବାଇ

ଏଣୁକରି ପ୍ରକାଶିଲୁଁ ଏକ କଳା ନେଇ ॥

ଅଳପେ ନାମକୁ ଯାନ୍ତେ ଭଲା କଲେ ତପୀ

ବେଳୁଁ ଜାଣି ନିରାକାର ମନ୍ତ୍ର ଅଛୁଁ ସ୍ଥାପି ॥

ତୁମ୍ଭେ ମୋର ପଞ୍ଚ ଆତ୍ମା ଅଟ ପଞ୍ଚଜଣ

ଅବତାର ଶ୍ରେଣୀ ଯେତେ; ତୁମ୍ଭପାଇଁ ପୁଣ ॥

ନିରାକାର ମନ୍ତ୍ରେ ସବୁ ଦୁର୍ଗତି ହରିବ

ଆପଣେ ତରିଣ ପରେ ତାରି ତରାଇବ ॥

ବୁଦ୍ଧିମାତା ଆଦିଶକ୍ତି ସଖୀ ଛନ୍ତି କହି

ନିରାକାର ଭଜନେ ନିର୍ମଳ ଭକ୍ତି ପାଇ ॥

ଏମନ୍ତ କହିଣ ଦେଲେ ମନ୍ତ୍ର ନିରାଧାର

ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ କଳିଯୁଗେ କର ଯା ବିଚାର ॥

x      x      x      x

ଯାଅ ଅନନ୍ତ ଅଚ୍ୟୁତ ଯଶୋବନ୍ତ ଦାସ

ବଳରାମ ଜମନ୍ନାଥ କର ଯା ପ୍ରକାଶ ॥

ଆଜ୍ଞା ପାଇ ଆମ୍ଭେ ପାଞ୍ଚଜଣ ଯେ ଅଇଲୁଁ

ମନଯାନ ଚଳିଲା ବହନ ପ୍ରବେଶିଲୁଁ ॥

ଋଷି ତପୀ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ନାମକ ବୀରସିଂହ

ଲୋହି ଦାସ ବାଉଳି କପିଳ ଯେତେ ସଙ୍ଗ ॥

ସଭା ମଣ୍ଡାଇଣ ଯେ ବସିଲେ ସର୍ବେ ତପୀ

ପଚାରିଲେ ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ କି ଆଜ୍ଞା ଛନ୍ତି ଥାପି ॥

କହିଲି ମୁଁ ଶୂନ୍ୟ ମନ୍ତ୍ର ଯନ୍ତ୍ର କରି ନ୍ୟାସ

ତପୀମାନେ ଜୟ ଜୟ କଲେ ଯେ ପ୍ରକାଶ ॥ ଇତ୍ୟାଦି

ଅଚ୍ୟୁତାଦି ପଞ୍ଚସଖା ଶୂନ୍ୟମନ୍ତ୍ର ଓ ଯନ୍ତ୍ର ପୁନଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧରୂପୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ଓ ସେହି ଶିକ୍ଷା ବଳରେ ପୁନର୍ବାର ସେମାନଙ୍କ ମନଯାନ ଚଳିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏହି ଶିକ୍ଷା ବିଷୟ କଥା ତଥା ଆଦେଶବାଣୀ ପ୍ରାଚୀକୂଳସ୍ଥ ଋଷିମାନଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ।

( ଏହାର ଗୂଢ଼ ଅର୍ଥ ଏହା ହୋଇପାରେ ଯେ, ଉତ୍କଳର ଉପରୋକ୍ତ ଯୋଗୀ ଋଷିମାନଙ୍କ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ବୌଦ୍ଧଭାବ ତଥା ଯୋଗ ଓ ବେଦାନ୍ତ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତି ବ୍ରାହ୍ମଣମଣ୍ଡଳୀ ଓ ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କର ତୀବ୍ରଦୃଷ୍ଟି ପଡ଼ିବାରୁ ସେମାନେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇ ଥିଲେ । ଦଣ୍ଡ ଭୟରେ ସେମାନେ ନିଜ ଧର୍ମକୁ ଗୋପନ କରିଥିଲେ । ପ୍ରକାଶ୍ୟରେ ତାର ପ୍ରଚାର କ୍ରିୟା କରୁ ନ ଥିଲେ । ମନଯାନ କି ! ବୌଦ୍ଧମତ ମନଯାନର ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ହେଲା । ଏହି ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ପରେ ବୌଦ୍ଧମତ ଓ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ୍ମର ସମନ୍ୱୟ ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ ନିର୍ବାଧରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶଲାଭ କରି ପାରିଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ସ୍ୱବୈଷ୍ଣବତ୍ଵସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରତାପରାଜାଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ଶୂନ୍ୟଭଜନ ଓ ନିରାକାରଭଜନ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ହୋଇଥିଲା ।

ସେ ସ୍ତ୍ରୀୟ ଜ୍ଞାନ ଓ ଭକ୍ତି ବଳରେ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ ଓ ସମସ୍ତଙ୍କର ବିସ୍ମୟଭାଜନ ହେଲେ । ଏହି ନିରାକାର ଭଜନର ସଂସ୍ଥାପନା ହେତୁ ପୁନର୍ବାର ତାହାର ମହିମା ପ୍ରଚାର ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଚୈତନ୍ୟ ଦେବ ମଧ୍ୟ ଏମାନଙ୍କୁ ଭେଦଜ୍ଞାନଶୂନ୍ୟ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସେବକ ଓ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଭକ୍ତି ଯୋଗର ଆଶ୍ରୟୀ ଦେଖି ସ୍ୱପରିକରରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।)

ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଦୃଢ଼ ବିଶ୍ୱାସ ଯେ, ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଘଟଣା କାଳରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ପୂର୍ବକଥିତ ଶୂନ୍ୟଭଜନରେ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ପଞ୍ଚସଖା ନୀଳାଚଳସ୍ଥ ବୁଦ୍ଧରୂପୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ସେହି ନିରାକାରପୁରୁଷ, ଅଲେଖ ନିରଞ୍ଜନରୂପେ ଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ ।

ତୁମ୍ଭ ଆମ୍ଭ ସଙ୍ଗ ବାବୁ ଅନ୍ତର ନୋହିବ

କଳିଯୁଗେ ବଉଧ ରୂପକୁ ଯେ ହେଜିବ ॥, ଇତ୍ୟାଦି - ଶୂ ୧୦ ।

ମଥୁରାରୁ ଆସି ସେ ବ୍ରହ୍ମରାଶି ।

ବଉଦ୍ଧରୂପେ କଳିରେ ପ୍ରକାଶି ॥ ଶୂ ୧୬ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚରଣାମ୍ଭେ ଜେ ବିଦେଷ ଶରଣଂ ଯଯୌ

ସଗୁଣଂ ନିର୍ଗୁଣଂ ବ୍ରହ୍ମ ଜ୍ୟୋତିରୂପଂ ସନାତନମ୍

ସାକାରଂ ଚ ନିରାକାରଂ ତେଜୋରୂପଂ ନମାମ୍ୟଦମ୍

ବ୍ରହ୍ମବୈବର୍ତ୍ତ - କୃଷ୍ଣଜନ୍ମ ୫ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ - କୃଷ୍ଣଲୀଳାକୀର୍ତ୍ତନରେ ଦିନ ଯାପନ କରୁଥିଲେ । ଯୋଗ ଭୋଗ ଲୟ ଲୀଳା ଏହି ଚତୁର୍ବିଧ ବୃତ୍ତିର ଉପଯୋଗିତା ପ୍ରତିପନ୍ନ ହେଲେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ କୃଷ୍ଣଲୀଳାକୀର୍ତ୍ତନର ଅର୍ଥ ସୁବୋଧ ହେବ । ନିଜର ଘଟକୁ (ଶରୀରକୁ) ଭଗବତ୍ ଉପାସନାର ଉପଯୋଗୀ କରାଇବାକୁ ହେଲେ ସାମାନ୍ୟ ଯୋଗଜ୍ଞାନ ଆଦୌ ଆବଶ୍ୟକ । ତହୁଁ ନିଶ୍ଚଳ ଚିତ୍ତରେ ସଂସାରରେ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ବିଷୟଭୋଗ କରିବା ସଂସାରୀ ପକ୍ଷେ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ । ଏପରି ବିଷୟଭୋଗରେ ଚିତ୍ତ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ କର୍ମଫଳ ପ୍ରତି ବୀତସ୍ପୃହ ହୁଏ ଏବଂ ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ଅଭିବିନିଷ୍ଟ ହୁଏ । ତାହା ଲୟ ଅବସ୍ଥା (ଟୀକାରେ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ) ଲୟାନନ୍ତର ଭଗବତ୍ ଅନୁଭୂତିରେ, ଜ୍ୟୋତି ଦର୍ଶନରେ ମନରେ ଅପୂର୍ବ ଆନନ୍ଦ ଜାତ ହୁଏ । ଆନନ୍ଦ ଆହ୍ଲାଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ, ଆହ୍ଲାଦାବସ୍ଥାରୁ ପ୍ରେମର ଉଦ୍ରେକ ହୁଏ ଓ ସେହି ପ୍ରେମର ଉନ୍ମାଦନା ଭଗବତ୍ଲୀଳା ଆସ୍ୱାଦନ ନିମିତ୍ତ ଚିତ୍ତକୁ ସର୍ବଦା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ କରେ ।

ପ୍ରବୁଦ୍ଧେ ଜ୍ଞାନଭକ୍ତିଭ୍ୟାମାତ୍ମନ୍ୟାନନ୍ଦ ଚିନ୍ମୟୀ । ଉଦ୍ୟେତାନୁ ତ୍ତମାଭକ୍ତିର୍ଭଗବତ୍ ପ୍ରେମ ଲକ୍ଷଣା ।

ବ୍ରହ୍ମସଂହିତା ୫୮ ।

ଜ୍ଞାନ ଓ ଭକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ସଂଜତ ହେଲେ ଆନନ୍ଦ ଚିନ୍ମୟୀ ଭଗବତ୍ ପ୍ରେମଲକ୍ଷଣା ଭକ୍ତିଦେବୀ ଉଦିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ –

ଜ୍ଞାନ ବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ପନ୍ନୋ ଭଜ ମାଂ ଭକ୍ତିଭାବିତଃ -

ଏକାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ମହାପୁରୁଷ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦାଦିଙ୍କର ଏହି ଜ୍ଞାନମିଶ୍ରା ଭକ୍ତି ଏହି ଜ୍ଞାନୋତ୍ତର ପ୍ରେମଭକ୍ତିରେ ସେ କୃଷ୍ଣଲୀଳା ଆସ୍ୱାଦନା କରୁଥିଲେ ।

ପ୍ରେମରାଧା ପ୍ରେମକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମଭକ୍ତଜନ ।

ପ୍ରେମଭକ୍ତି ନିରାକାର ଶତେ ସୂର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ॥

ଶୂନ୍ୟବର ବୋଲି ସିନା ବୋଲନ୍ତି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ।

ବାରି କହିଦେଲୁ ଧ୍ୟାୟ ତୁ ନିରାକାରଙ୍କୁ ॥

ଶୂ : ସଂ, ୧୦ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ନିଶବଦବ୍ରହ୍ମ ଅନାଦି ଦାରୁ ସ୍ୱରୂପେ ବିଜୟେ ।

ତହିଁ ନିଶବଦ ଏ ଦେହେ ଶବଦ ଜଗତଜନ ଚଳାୟେ ॥

ଶୂ ୨୮ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ପରୀକ୍ଷାନନ୍ତର ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ରାଜା ପ୍ରତାପଙ୍କଦ୍ୱାରା ପୂଜିତ ଓ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ । ରାଜା ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ବାଙ୍କୀ ମୁହାଣଠାରେ ମଠ ସ୍ଥାପନ କରି ସଶିଷ୍ୟ ବାସ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ସନିର୍ବନ୍ଧ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ଏହି ମଠ ଗୋପାଳମଠ ନାମରେ ପରିଚିତ । ସେ ଏହି ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଙ୍କ ରାଜତ୍ଵକାଳରେ ଅଷ୍ଟଗୁଜ୍ଜରୀ, ବୟାଳିଶ ଚୌପଦୀ, ଦୂତୀବୋଧ ଚଉତିଶା, କେତେକ ଭଜନ ଓ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଥିବାର ଜଣାପଡ଼ୁଅଛି । କାରଣ ସେ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତାରେ ଗୋପାଳ ଶିଷ୍ୟଙ୍କୁ କହୁଅଛନ୍ତି –

ଏ ସ୍ଥାନରେ ସେ ପ୍ରାୟ ୨/୩ ବର୍ଷ ଅବସ୍ଥାନ କରି ସ୍ୱବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ ଜନସାଧାରଣରେ ବିଶେଷତଃ ଗୋପାଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ । ଏହି କାଳରେ ବା ଏହାର ପୂର୍ବେ ତୀର୍ଥାଟନରୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନର କିଛି କାଳ ପରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ସେ ଅତି ବଡ଼ ବୋଲି ପରିଚୟ ପାଇଥିଲେ; ଦିବାକର ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତରେ ଲେଖିଛନ୍ତି :-

ଉପରସ୍ଥ ଉଦ୍ଧୃତାଂଶରୁ ‘ଗୋପାଳ ଗୁରୁଗୋସାଇଁ’ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି, ଏବଂ ସେ ସମୟକୁ ସେ ନିଜର ଗୁଣ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ହେତୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପ୍ରତିପନ୍ନ ହେଉଅଛି ।

ଏହି ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ମତରେ ନିତ୍ୟ ଓ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଲୋକ ପ୍ରତିରୂପ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର ଅଟେ ।

ବେଦାନ୍ତସାର, ଗୁପ୍ତଗୀତା, ୭ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ପୁନଶ୍ଚ ୧୮ ଓ ୩୧ ଅଧ୍ୟାୟ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ ।

କହୁଅଛି ଚଇତନ ଶୁଣରେ ମନାଇ ।

କ୍ଷୀରସିନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟେ ଦେଖ କଳ୍ପବଟ ଯାଇ ॥

ଗୁପତ ହୋଇଛି ମହାନିତ୍ୟ ଯହିଁ ଠାଇ ।

ଘନ ଘନ ହୋଇ ନିଦ ମାଡ଼ଇ ସେଠାଇ ॥

ଉତ୍ତର ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ପଶ୍ଚିମରେ ହେଜ ।

ଚାରିଦ୍ୱାରେ ଆବୋରି ରହିଛି ଚାରିବେଦ ॥

ଛାମ ଦର୍ଶନକୁ ବାଟ ପଡ଼ିଛି ସଧୀରେ ।

ଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ସିଂହାସନ ପରେ ॥

ଝୀନ ଯେ ପତନୀ ଅଙ୍ଗେ ପାଉଅଛି ଶୋଭା ।

ନିତ୍ୟ ଯେ କିଶୋରୀ ରାଧା ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗେ ଆଭା ॥

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ଭଜନ

ଗୋଲୋକ ଲୀଳା ଗୋପପୁର । ରଚିଲେ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନର-

ଏ ନିତ୍ୟ ଲୀଳାର ଛାୟା-କିନ୍ତୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନୁହେଁ ଗୁରୁ ଭ: ଗୀ ୩/୨୪

ଶୁଣ ହେ ସୁଜନ ଜନେ                  ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଲୀଳା ଆଖ୍ୟାନେ

ନିତ୍ୟସ୍ଥାନେ ନିତ୍ୟ ଖେଳ ଖେଳନ୍ତି ହରି ।

କୋଟି ବ୍ରହ୍ମ ନ ଜାଣନ୍ତି                  ଅନନ୍ତ ଶେଷ ମୂରତି

ସେ ପ୍ରଭୁ ବିଜେ ନିତ୍ୟ ଏ ନୀଳଗିରି ॥

ଯେଉଁ ଭୂମି ଏ ରଙ୍ଗସ୍ଥଳୀ । ଅଷ୍ଟଦଳେ ବେଢ଼ୀ ଶୋଭା ଶେଷ ମଉଳି

ଅଶେଷ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସାର                  ଅନନ୍ତ ଶିର ଉପର

ନୀଳାଦ୍ରି ଅବ୍ୟୟ ନିତ୍ୟସ୍ଥଳ ଗୋଲକ ।

ରାଧା କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରସ                  କିଶୋର କିଶୋରୀ ବେଶ

ଚଉଷଠି ବନ୍ଧେ କଲେ ରମଣ ରସ ।

ମୁଖେ ମୁଖେ ଅଧର ପାନ

ନବ ବଧୂନୀରେ ଅତି ଚୁମ୍ବେ ଯେସନ ॥

ଷୋଳ ଚଉପଦୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ।

୧୨ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ଜ: ଚ:

୩ୟ ଅଧ୍ୟାୟ ଜ: ଚ:

ବ୍ରହ୍ମବୈବର୍ତ୍ତ, ପଦ୍ମପୁରାଣ, ଯାମଳାଦି ବାକ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନେ ବୃନ୍ଦାବନକୁ ନିତ୍ୟ ଓ ଗୋଲୋକରୁ ଅଭିନ୍ନରୂପ ମଣି ଅଛନ୍ତି । ଉତ୍କଳୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନେ ବ୍ରହ୍ମ, ପଦ୍ମପୁରାଣ, ବ୍ରହ୍ମବୈବର୍ତ୍ତ, ଅଗ୍ନି, ଗରୁଡ଼, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ, ଭବିଷ୍ୟ ବୃହତ୍ ନୃସିଂହ, ବାୟୁପୁରାଣ, ଶିବଧର୍ମ୍ମୋତ୍ତର, ବ୍ରହ୍ମଯାମଳ, ବିଷ୍ଣୁପୁରାଣ, ଶିବପୁରାଣ, ଭଗବତ, ବରାହ, ସ୍କନ୍ଦ, କୃର୍ମାଦି ପୁରାଣମାନଙ୍କ ବଚନ ଗ୍ରହଣ କରି ପୁରୁଷୋତ୍ତମକୁ ନିତ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛନ୍ତି । ଏ ଧାମ ଶୈବ, ଶାକ୍ତ ସୌର, ଗାଣପତାଦି ବିଭିନ୍ନ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମାବଲମ୍ବିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗତିମୁକ୍ତି ଦାୟକରୂପେ ଗୃହୀତ, ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଧାମ ଏପରି ଗୃହୀତ ହୋଇ ନାହିଁ । ପଞ୍ଚଶାଖା, ଦେବଦୁର୍ଲ୍ଲଭ, ଭୂପତି ପଣ୍ଡିତ, ଦୀନକୃଷ୍ଣଙ୍କ ମତରେ ବୃନ୍ଦାବନ ଲୀଳା ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳା । ଉତ୍କଳର ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ଓ ତତ୍ୱଥାବଲମ୍ବିଙ୍କ ମତରେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଲୀଳା ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳା ।

ଉପରୋକ୍ତ ନିତ୍ୟସ୍ଥଳ ଓ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳା ବିଷୟରେ ପଞ୍ଚଗୋସ୍ୱାମୀମାନେ ଏକମତ ଏହା ଆମ୍ଭେମାନେ ସପ୍ରମାଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କଲୁଁ । ଏହା ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କର ବିରୋଧି ମତ ପଞ୍ଚଶାଖା ଓ ତତ୍‌ପନ୍ଥାନୁବର୍ତ୍ତିଙ୍କ ମତରେ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନେ ପ୍ରକୃତ ପ୍ରେମତତ୍ତ୍ୱ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।

ସେମାନେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥକ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସାଦି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କ ତଥା ରାମାନନ୍ଦଙ୍କ ପ୍ରୀତିରଜ୍ଜୁରେ ବନ୍ଧାହେବା ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠମଣି ଅନ୍ୟତ୍ର କି ବୃନ୍ଦାବନ ଧାମକୁ ଯିବାର ମନ ନ ବଳାଇବାରୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୁବ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ ଓ ପୂରୀଧାମରେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସଙ୍ଗ ତ୍ୟାଗକରି ବୃନ୍ଦାବନକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । କୃଷ୍ଣଦାସ କବିରାଜାଦି ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ସେମାନେ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଆଦେଶମତେ ବୃନ୍ଦାବନକୁ ପ୍ରୟାଣ କରିଥିଲେ । ଦିବାକର ଦାସଙ୍କ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତ ପାଠକଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ଅତିବଡ଼ୀ ଆଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରିବାରୁ ସେମାନେ ଈର୍ଷ୍ୟାରେ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୋଇଥିଲେ । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ଅତିବଡ଼ୀ ଆଖ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାହାର ନ କରିବାରୁ ସେମାନେ ପୁରୀଧାମ ଛାଡ଼ି ବୃନ୍ଦାବନ ଧାମ ବାସ ଅଙ୍ଗୀକାର କରିଥିଲେ ।

ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ପୁରୁଷୋତ୍ତମଧାମ ଛାଡ଼ି ବୃନ୍ଦାବନକୁ ଯାଇ ନ ଥିଲେ । ଏହାଦ୍ୱାରା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟଭାବ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଅଛି । ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କଠାରେ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କର ଈର୍ଷା ପ୍ରଦର୍ଶନ ତହୁଁ ପୁରୀଧାମ ତ୍ୟାଗ ଓ ବୃନ୍ଦାବନର ଆଶ୍ରୟ ଓ ଗ୍ରନ୍ଥାଦି ରଚନାଦ୍ଵାରା ବୃନ୍ଦାବନର ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ଵ ପରତିପାଦନ ଯାହା ଦିବାକର ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ ଚରିତାମୃତରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ତାହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ ଏଥିରେ ଅଣୁମାତ୍ର ସନ୍ଦେହର ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

ଏତିକି ନୁହେଁ ଅଚ୍ୟତାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ୪୪ ପଟଳରେ କହିଅଛନ୍ତି ଯେ :-

ଷୋଳ ନାମୁଁ ତିନିନାମ କଳିରେ ପ୍ରଚାର ।

ଚୈତନ୍ୟ ଠାକୁର ତାହା କଲେକ ବାହାର ॥

ଗୁରୁ, ଗୀ ୨, ୧୪ ପଟଳ ।

ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ଯେ, ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବମାନେ କେବଳ ତିନିନାମ ଷଡ଼ାକ୍ଷର ଜାଣନ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟ ତେରନାମ ୨୬ ଅକ୍ଷର ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହି ପଞ୍ଚଶାଖାଙ୍କୁ ତାହା ବିଦିତ ଥିଲା ଓ ତତ୍‌ଶିଷ୍ୟମାନେ ପରମ୍ପରାକ୍ରମେ ୧୬ ନାମ ୩୨ ଅକ୍ଷର ଅର୍ଥ ଉତ୍କଳର ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି ।

ପଞ୍ଚଶାଖା ଦିବାକାର ଦାସ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ମତରେ ମର୍ତ୍ତ୍ୟବୃନ୍ଦାବନରେ ରାଧା ଓ ଗୋପୀଗଣ ସହ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ରତି ପରକୀୟା ରତି । ସେହି ରତି ନିତ୍ୟରେ ପରକୀୟା ନୁହେଁ, ତାହା ସ୍ୱକୀୟା । ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରାଧା ଓ କୃଷ୍ଣ ନିତ୍ୟ ରାଧା ଓ କୃଷ୍ଣ ଅଂଶ ସମ୍ଭୁତ । ସେ ଦୁହେଁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନୁହନ୍ତି । ପୁରୀଧାମର ଜଗନ୍ନାଥ ସ୍ୱୟଂ ନିତ୍ୟ ରାଧା ଓ କୃଷ୍ଣ । ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଜ୍ଞାନ ବିଦ୍ୟମାନ, ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂସାର ପ୍ରତି ଆସକ୍ତିର ସତ୍ତା ଉପସ୍ଥିତ, ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରକୀୟାତ୍ଵ ପ୍ରଶଂସ୍ୟ । ଯେତେବେଳେ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଜ୍ଞାନ ଲୁପ୍ତ ହୁଏ, ସଂସାର ଭାବରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନାସକ୍ତି ସ୍ୱତଃ ଆସିଯାଏ, ସେତେବେଳେ ସେ ନିତ୍ୟ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରେ, ସେତେବେଳେ ମର୍ତ୍ତ୍ୟର ପରକୀୟାତ୍ଵ ନିତ୍ୟରେ ସ୍ୱକୀୟାରୂପ ଧାରଣ କରେ ।

ପ୍ରତାପରାଜାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ପ୍ରାୟ ୧୫୪୧ ବା ୧୫୪୨ ଅବ୍ଦରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ସ୍ୱଶିଷ୍ୟଗଣଙ୍କ ସହ ସ୍ଥାନବିଶେଷ ଭ୍ରମଣ କରି କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ସାଇଲୋ ପ୍ରଗଣାଅନ୍ତର୍ଗତ ବଡ଼ମୂଳ ଗ୍ରାମରେ ସାଇବିରି ପ୍ରଗଣାନ୍ତର୍ଗତ କୁଣ୍ଡବଳଦାରେ ଓ ହରିହରପୁର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଧାନକୁଦ ସାହାଜିପୁରରେ ମଠ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ୱଧର୍ମ୍ମ ପ୍ରଚାରର ପ୍ରଧାନ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ ସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ସ୍ୱଗ୍ରାମନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ନବମାଳ ବା ନେମାଳକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ । ଅଧୂନା ନେମାଳରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ସେ ନିଜର ଧର୍ମ୍ମମତ ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସେ ଉତ୍କଳର ସର୍ବତ୍ର ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ । କାରଣ ତାଙ୍କର ଗୋପାଳ ଶିଷ୍ୟମାନେ, ଉତ୍କଳର ସର୍ବାଂଶରେ ତଦ୍ଧର୍ମ ଗୋପାଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଖ୍ୟାତି ଓ ଗୁଣଗ୍ରାମରେ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ଅଢ଼ଙ୍ଗଗଡ଼ର ରାଜା ରଘୁରାମ ଚମ୍ପତିରାୟ ତାଙ୍କର ରୂପବତୀ ଓ ଗୁଣବତୀ କନ୍ୟା ଚମ୍ପାବତୀଙ୍କୁ ବିବାହ ଦେଇଥିଲେ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀରୁ ପ୍ରକାଶ ଯେ, ସେ ସମୟରେ ନେମାଳ ଓ ତତ୍ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନମାନ ଅଢ଼ଙ୍ଗ ରାଜାଙ୍କ ଅଧୀନ ଥିଲା । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ କନ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ବିଷୟରେ ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶ ହେବା ଲୋକମୁଖରୁ ଜଣାଯାଏ । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ପ୍ରାୟ ୩୫ ବର୍ଷଠାରୁ ୪୦ ବର୍ଷ ବୟଃକାଳ ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିବା ଅନୁମିତ ହେଉଅଛି । ଲୋକେ କହିପାରନ୍ତି ଯେ, କି ନିମିତ୍ତ ସନ୍ୟାସୀ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ଅବଲମ୍ବନ କଲେ ? ଧର୍ମ କେବଳ ଯେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କର ତାହା ନୁହେଁ । ଧର୍ମ- ଗୃହୀ ଓ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଉଭୟଙ୍କର । କେବଳ ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ଧର୍ମ ଅବଲମ୍ବିତ ହେଲେ ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଜନସାଧାରଣରେ ଧର୍ମଭାବର ପ୍ରଚାର ନିମିତ୍ତ, ଧର୍ମକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଧର୍ମଭାବରେ ସଂସାରକୁ ଶାନ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିବା ନିମିତ୍ତ, ଧର୍ମଜ୍ଞାନ ବଳରେ ବିଶ୍ୱ-ସଂସାରକୁ ହିଂସା ମିଥ୍ୟା ଆଦି ଯାବତୀୟ ଅମଙ୍ଗଳରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ବିଶ୍ୱପ୍ରାଣ ଜଗଦ୍‌ଗୁରୁଙ୍କର ହୃଦୟ ଉପଯୁକ୍ତ ବିଧାନରେ ସ୍ୱତଃପ୍ରବୃତ୍ତ ହୁଏ । ଏଥିହେତୁ ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର ନିତ୍ୟାନନ୍ଦଙ୍କୁ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଧର୍ମଭାବ ସଂରକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଆଦର୍ଶ ଗୃହସ୍ଥଜୀବନ ପ୍ରଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସନ୍ନ୍ୟାସଗ୍ରହଣ ପରେ ଅନେକେ ଗୃହତ୍ୟାଗ କରି ତଦ୍‌ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଧର୍ମ ସଂରକ୍ଷଣ କରି ନ ପାରି ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମରେ ରହି ଲୋକେ ବୈଷ୍ଣବଧର୍ମ ପ୍ରତିପାଳନ କରନ୍ତୁ ଏହି ଅଭିପ୍ରାୟରେ ଆଦର୍ଶ ଗୃହୀ ବୈଷ୍ଣବର ନିଦର୍ଶନସ୍ୱରୂପ ସେ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ଶ୍ରେଷ୍ଣ ଆଚରଣ ଅନୁରୂପ ଆଚରଣ କରଣୀୟ । ଏହି ଶିକ୍ଷା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା । ଲୋକେ ଗୃହରେ ଥାଇ ବୈଷ୍ଣବଧର୍ମ ଯଥାଯଥ ପ୍ରତିପାଳନ କରିପାରିଥିଲେ । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଜଗତକୁ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ନିମିତ୍ତ ସଂସାରରେ ଥାଇ ସଂସାରର କ୍ରିୟାକଳାପରେ ମୁଗ୍ଧ ନ ହୋଇ, ବିଷୟୀ ଥାଇ, ବିଷୟରେ ଆକୃଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ଆଦର୍ଶ ଧାର୍ମ୍ମିକଜୀବନ ଲୋକସମକ୍ଷରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥିଲେ । ବିକାରହେତୌ ସତି ବିକ୍ରୟନ୍ତେ । ଯେଷାଂ ନ ଚେତାଂସି ତ ଏବ ଧୀରାଃ । ଯେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହି ସେମାନଙ୍କର ଦୁଃଖ ସୁଖରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କର ଐହିକ ଓ ପାରତ୍ରିକ ମଙ୍ଗଳ ସାଧନରେ ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ ହୁଅନ୍ତି, ସେ ପ୍ରକୃତ ମହାପୁରୁଷ । ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଚମ୍ପାବତୀ ବିଦୂଷୀ ଥିଲେ । ସେ ଅନେକ ତତ୍ତ୍ୱକଥା ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କରୁଥିଲେ । ସେ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱପତ୍ନୀଙ୍କ ସନ୍ଦେହ ଦୂରକରି ତାଙ୍କୁ ତତ୍ତ୍ୱ ଦର୍ଶାଉଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର-ସନ୍ତାନ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ବ୍ରଜଗଦାଧର ନାମରେ ଖ୍ୟାତି ଲଭିଥିଲେ । ପିତାଙ୍କର ସେ ଉପଯୁକ୍ତ ପୁତ୍ର ଥିଲେ । ସେ ବ୍ରଜଭାବିୟା ନାମକ ଏକ ଅତି ଉପାଦେୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରି ଲୋକଙ୍କର ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁ ଉନ୍ମୀଳନ କରି ଯାଇଛନ୍ତି । ମହାପୁରୁଷ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ପୁରୀଧାମକୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ରଥଯାତ୍ରାଦି କାଳରେ ଗମନ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ମହିମା ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରଚାର ଲଭିଥିଲା । ତାଙ୍କର ପୁରୀଧାମରେ ଅବସ୍ଥାନ କାଳରେ ସେ ରଣପୁରର ତତ୍ରତ୍ୟ ରାଜା ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅନୁରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ରଣପୁରକୁ ଯାଇଥିଲେ ଓ ରାଜା ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଭକ୍ତିରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ କିଛିକାଳ ସେସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାନ କରଥିଲେ । ଇତିପୂର୍ବେ ସେ ବିପ୍ର ନାରାୟଣଦାସଙ୍କ କୃତ ହରିବଂଶ ପାଠ କରିବା ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ଲୋକଙ୍କୁ ମାଗିଥିଲେ । ସେ ତାହା ନ ହେବାରୁ ମହାପୁରୁଷ ୭ଖଣ୍ଡିଆ ହରିବଂଶ ଲେଖିବାରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ରଣପୁରରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିବା ସମୟରେ ହରିବଂଶ ଲେଖିବା ବିଷୟ ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲିଖିତ ଅଛି । ସେ ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଉପହାର ଦେବା କଥା ମଧ୍ୟ ଲୋକମୁଖରେ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ର ଜଣେ ବିଦ୍ୱାନ୍, ସାହିତ୍ୟରସିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ରାଜା ଥିଲେ । ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ର ତେଲଙ୍ଗା ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ କନ୍ୟାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ବୋଲି ରଣପୁର ଇତିହାସରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

ସେ କିଛିକାଳ ରଣପୁରରେ ରହି ନେମାଳଗ୍ରାମକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ ଓ ସ୍ୱଜୀବନର ଶେଷସମୟ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରୌଢ଼ାବସ୍ଥା ଓ ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥାରେ ସେ ଏହି ନେମାଳ ଗ୍ରାମରେ ରହି ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଉଥିଲେ ଓ ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ରଚନା କରୁଥିଲେ ।

ଅଣାକାରସଂହିତାର ଉପସଂହାରରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ୩୬ ଖଣ୍ଡ ସଂହିତା, ୭୮ଖଣ୍ଡ ଗୀତା, ବଂଶାନୁଚରିତ ଯଥା - ହରିବଂଶାଦି ଖ୨୮ଣ୍ଡ, ଉପବଂଶ ଚରିତ ୧୨ଖଣ୍ଡ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟ ଖ୧୦୦ଣ୍ଡ ଓ ପଦ୍ୟପଦ୍ୟାବଳୀ ସହିତ ସର୍ବମୋଟରେ ଏକଲକ୍ଷ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ ।

ଛତିଶ ସଂହିତା ଅଠସ୍ତରୀ ଗୀତା ବଂଶାନୁ ସପ୍ତବିଂଶରେ ।

ଉପବଂଶାନୁ ଦ୍ୱାଦଶଖଣ୍ଡ ଘେନି ଭବିଷ୍ୟ ଶତଖଣ୍ଡରେ ॥

ପଦ ପଦ୍ୟାବଳୀ ଲକ୍ଷେକ ଯେ ଗ୍ରନ୍ଥ ସବୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ମହିମା ।

ତୋ ଆଗେ କହିଲୁଁ ବରଜକୁମର ବ୍ରହ୍ମସାରସ୍ୱତ ସୀମା ॥

ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହେଉଅଛି ଯେ, ଅଣାକାରସଂହିତା ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ଶେଷ ଲେଖା । ଆମ୍ଭେମାନେ ସ୍ଥାନବିଶେଷରେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ପ୍ରାୟ ୭୦୦୦ ଗ୍ରନ୍ଥ ସ୍ୱଚକ୍ଷୁରେ ଦେଖିଅଛୁଁ ।

ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ସଂହିତା ଆଦି ଯାହା ଆମ୍ଭେ ପାଇଅଛୁଁ ତାହାର କେତେକ ଖଣ୍ଡର ମାତ୍ର ନାମୋଲ୍ଲେଖ କଲୁଁ : - ଛାୟା, ଜ୍ୟୋତି, ଅନାହତ, ଅକଳିତ, ଅବାଡ଼, ବ୍ରହ୍ମବଟ, ଯନ୍ତ୍ର, ତନ୍ତ୍ର, ମନ୍ତ୍ରସଂହିତା, ଅନନ୍ତଗୋଇ, ତତ୍ତ୍ୱବୋଧିନୀ, ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳି, ଗରୁଡ଼ସଂହିତା, ଚାରିଖାନି ଓ ଅନେକ ଆଗତ ଭବିଷ୍ୟତ୍ କଥା ସେ ମାଳିକାମାନଙ୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ‘ପାଞ୍ଚ ସାତ ଜଣ ବୈଷ୍ଣବ ମିଳଣ ଗତ ଆଗତ କହନ୍ତି’ ଏହି ଶୂନ୍ୟସଂହିତାର ପଦରୁ ଉକ୍ତ ଭବିଷ୍ୟତ୍ କଥା ପ୍ରକାଶ ପାଉଅଛି ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ସ୍ୱଧର୍ମ୍ମତତ୍ତ୍ୱ ଜନସାଧାରଣରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାରେ ନିଷେଧ କରିଥିଲେ । ଯୋଗବିଷୟକ କଥା ଜନସାଧାରଣରେ ପ୍ରକାଶ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ ନିଷେଧ ଅଛି । ଶିବସଂହିତା, ଘେରଣ୍ଡସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାବକ୍ରସଂହିତା ଆଦି ପାଠକଲେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହା ସାଧନାଦ୍ୱାରା ଅନୁଭବର ବିଷୟ, ଜନସାଧାରଣରେ ପ୍ରଚାରର ବିଷୟ ନୁହେଁ । ପୂର୍ବକଥିତ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନର ଅଧିବାସୀ ବ୍ରହ୍ମ ଯାହାଙ୍କୁ ନିରାକାର ରୂପରେ ଅଚ୍ୟୁତ କହିଅଛନ୍ତି ତାହା ଯୋଗଗମ୍ୟ ତଦ୍‌ବିଷୟକ ପ୍ରଚାର କ୍ରିୟାରେ କେବଳ ଲୋକେ ଉପହାସ କରିବେ ଏହି ଆଶଙ୍କା କରି ଅଚ୍ୟୁତ ସ୍ୱଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଶପଥ କରାଇଥିଲେ । ସେଥିଯୋଗୁଁ ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ଜନସାଧାରଣରେ ବିଦିତ ନୁହେଁ ।

ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥେ କହିଅଛନ୍ତି -‘‘ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପଦେଶ କାଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଉପହାସ ଆଶଙ୍କାରେ ସେ ସବୁ ପ୍ରକାଶ ନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଶପଥ କରାଉଥିଲେ ।’’ ରଥଙ୍କର ଏ ଉକ୍ତି ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ ସେସମୟରେ ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ପୂଜାର ପାତ୍ର ହୋଇଥିଲେ ଆଉ ଉପହାସର ପାତ୍ର ନ ଥିଲେ । ସେ ‘ଯୋଗସିଦ୍ଧା’ ବୋଲି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ତାଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା କାଳରେ ତାଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ।

ସେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବୌଦ୍ଧ ଥିଲେ ବୋଲି ଯାହା ନଗେନ୍ଦ୍ରନାଥ ବସୁ ତାଙ୍କ Modern Budhism and followers in Orissa ସେ କହିଅଛନ୍ତି ତାହା ଅଯଥାର୍ଥ ।

ସେ କହିଅଛନ୍ତି - ‘‘Though they were Sincere Budhists, being votaries of Budha, yet they found it necessary nay, unavoidable to keep their Budhistic frames of mind hidden under the guise of vaisnavism for fear of the persecution by Brahmans and kings. It is for this that Cunya Samhita. ‘‘କଳିଯୁଗ ବୌଦ୍ଧରୂପେ ନିଜରୂପ ଗୋପ୍ୟ’’ - It is desirable in Kaliyuga that the followers of Budha should be disguised. ଶୂସଂହିତାର ଉପରୋକ୍ତ ପଦର ଏପରି ଦିବ୍ୟସୂନ୍ଦର ଅର୍ଥ କରି ବସୁ ମହାଶୟ ଏରୂପ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ବସୁ ମହାଶୟ ଓଡ଼ିଆ ପଦର ଯେ ଅର୍ଥ ବୁଝିଲେ ତାହା କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ହେଲେ ସମର୍ଥିତ ହୋଇ ନ ପାରେ । ତାହାର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ଏହି:- କଳିଯୁଗରେ ଭଗବାନ ବୌଦ୍ଧରୂପ କି ଜଗନ୍ନାଥ ରୂପରେ ନିଜ ରୂପ ଗୋପନ କରିଅଛନ୍ତି ।

ସେ ବୌଦ୍ଧ ଥିଲେ ବୋଲି ଯେ ତତ୍ତ୍ୱମାନ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ଗୋପନ ରଖିବା ଅଭିପ୍ରାୟରେ ଶିଷ୍ୟଙ୍କୁ ଶପଥ ପକାଇଥିଲେ ତାହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ।

ଏହି ଶପଥପକାକୁ ରଥେ ଯେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣତା ବୋଲି କହିଅଛନ୍ତି ତାହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁଚିତ ହୋଇଅଛି । ଲୋକ ଚଞ୍ଚଳମତି, କାଳେ ଅପାତ୍ରରେ ତତ୍ତ୍ୱପ୍ରଦାନ କରିବ ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ସେ ତୀବ୍ର ନିଷେଧ କରିଥିଲେ ।

‘‘ମୋହ ଶପଥ ତୋତେ ଆରେ ବାବୁ

ଏ ଭଜନସୂତ୍ର ମନ୍ତ୍ରେ ନ ଦେବୁ

କିଏ କାହାର ମିଥ୍ୟା ଯେ ସଂସାର

ଆପେ ତରିଲେ ଆଉ କେ କାହାର ॥’’

ସେ ଯେ ପ୍ରକୃତ ବୈଷ୍ଣବ ଥିଲେ ତହିଁରେ ଅଣୁମାତ୍ର ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ତାହାର ନିଦର୍ଶନସ୍ୱରୂପ କେତେକ ପଦ ଗୁରୁଭକ୍ତି ଗୀତା ୩ୟ ଖଣ୍ଡରୁ ଉଦ୍ଧାର କଲୁଁ ।

ମହାପୁରୁଷଙ୍କକୃତ ବୟାଳିଶ ପଦ୍ୟାବଳୀ ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତା, ଅଷ୍ଟଗୁଜ୍ଜରୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ପାଠକଲେ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହେବ ଯେ, ସେ ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ବୈଷ୍ଣବ ଥିଲେ । ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତାର ଦ୍ୱିତୀୟ ତୃତୀୟ ଖଣ୍ଡର ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟମାନ ଶୁଣିଲେ ପାଠକମାନେ ଏ ବିଷୟରେ ସ୍ଥିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବେ ।

ଦ୍ୱିତୀୟଖଣ୍ଡ - କର୍ମ ବିଧି, ପୂଜା ବିଧି, ତିଳକ ବିଧି, ଭଜନ ବିଧି, ମାଳାସଂଖ୍ୟାନିରୂପଣ, ସ୍ନାନଯୋଗ, ଛାୟା ବିଧି, ଜ୍ୟୋତି ବିଧି, ସଗୁଣ ନିର୍ଗୁଣ କଥନ, ତତ୍ତ୍ୱବୋଧନ, ତନ୍ତ୍ରଭେଦକଥନ, ମହୋତ୍ସବ ବିଧି, ମନ୍ତ୍ରଭେଦ, ପୂଜା ବିଧି ଇତ୍ୟାଦି ।

ତୃତୀୟଖଣ୍ଡ - ଶିଷ୍ୟଉଦ୍ଧାରଣ, ଅନ୍ନ-ଫଳକଥନ, ଶିଷ୍ୟଗୁରୁ ପରମଗୁରୁସମ୍ଭାଷଣ, ବୈରାଗ୍ୟଲକ୍ଷଣ, ଗୁରୁପୂଜନ, ବସ୍ତ୍ରଦାନ, ଗୁରୁପ୍ରଣାଳୀ; ସୂଜନଲକ୍ଷଣ, ସାଧୁଲକ୍ଷଣ, ଦାସଲକ୍ଷଣ, ମହନ୍ତଲକ୍ଷଣ, ମହାତ୍ମାଳକ୍ଷଣ, ନବଧା ଭକ୍ତି, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୋପଲୀଳା, ରାଧାକୃଷ୍ଣ ନୀତିଚରିତ, ଅଷ୍ଟପ୍ରହର ସଖୀସେବା, ରସଗୁଣ, ଗୋପାଳ ଗାବ ଅଷ୍ଟଦିଗ ବର୍ଣ୍ଣନ, ଅଷ୍ଟପ୍ରହର ପୁଷ୍ପସେବା, ରାହାସନିର୍ଣ୍ଣୟ ବର୍ଣ୍ଣନ, ଶିବ ପଞ୍ଚାକ୍ଷର, ନାରାୟଣ ମନ୍ତ୍ରମୂର୍ତ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମସାବିତ୍ରୀ, ଦେବଦେବୀ ମନ୍ତ୍ରମୂର୍ତ୍ତି, ଗଣପତି ମନ୍ତ୍ରମୂର୍ତ୍ତି, ଏକାକ୍ଷର, ରାଧାରୂପବର୍ଣ୍ଣନ, ଗୋପାଳ ମନ୍ତ୍ର, ସଖୀସଖା ଲୀଳାକଥନ, ମଣୋହିଭେଦ, ମାନସୀ ସେବା ଧ୍ୟାନ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ଐଶ୍ଵରୀଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନ ମିଶ୍ରା ଥିଲେହେଁ ସେ ତାଙ୍କର ପରଜୀବନରେ ଲୟୋତ୍ତର କୃଷ୍ଣ-ଲୀଳାସ୍ୱାଦନରେ ସର୍ବଦା ବିଭୋର ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସେବା ପ୍ରକୃତରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଅନ୍ତରଙ୍ଗା, ତାଙ୍କର କ୍ରିୟାକଳାପ ଅନ୍ତର୍ମୁଖ ଥିଲା । ଏହି କାଳରେ ସେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ପୁତ୍ର ବ୍ରଜଗଦାଧରଙ୍କ ଅତ୍ୟଧିକ ତନ୍ତ୍ରମିଶ୍ରା ଯୋଗଚର୍ଯ୍ୟାରେ କ୍ଷୁବ୍ଧ ହୋଇ ତାହାଙ୍କୁ ପରିହାର କରିଥିଲେ । ଉତ୍କଳର ଗୋପମଣ୍ଡଳୀର ଗୁରୁ ଓ ପ୍ରାଣସ୍ୱରୂପ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମରେ ରହି ନିଜର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଉନ୍ନତିକଳ୍ପେ ଆଦୌ ଦୃଷ୍ଟି ପ୍ରଦାନ କରି ନ ଥିଲେ । ସେ ଗୃହରେ ଥାଇ ଜନକ ମହର୍ଷିଙ୍କ ପରି ନିର୍ଲିପ୍ତଭାବରେ ଓ ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କ ପରି ନିଃସ୍ୱଂଭାବରେ ଜୀବନଯାତ୍ରା ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି ଦିନେ ମହାପୁରୁଷ ପ୍ରାତଃକାଳରେ ବାଡ଼ିରେ କାକୁଡ଼ି କଷିଟିଏ ଦେଖିଥିଲେ । ସେ ସେଦିନ ପୂଜାରେ ବସିଲାବେଳେ ସେ କାକୁଡ଼ି କଷିଟିକୁ ପୂଜାପାଇଁ ଆଣିବାକୁ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସ୍ତ୍ରୀ ଯାଇ ଦେଖିଲେ ଯେ ଗଛରେ କାକୁଡ଼ିକଷିଟି ନାହିଁ- ଡେମ୍ଫଟି ଝୁଲୁଅଛି । ସେ ଫେରିଆସି ସେକଥା ମହାପୁରୁଷଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ । ତହୁ ମହାପୁରୁଷ ନିଜ ପୁତ୍ର ବ୍ରଜଗଦାଧର ତାହା ଖାଇଥିବାର ସନ୍ଦେହ କରି ତାହାଙ୍କୁ ଡାକି ପଚାରିଲେ । ବ୍ରଜଗଦାଧର କହିଲେ, ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗଛରେ କାକୁଡ଼ି ଦେଖିଆସିଲି ମା’ଙ୍କ ଖୋଜିବାରେ ଭୁଲ ହୋଇଥିବ । ତହୁଁ ପୁଣି ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ କାକୁଡ଼ିଗଛ ପାଖକୁ ଯାଇ ଦେଖିଲେ ଯେ ଗଛରେ କାକୁଡ଼ି ଝୁଲୁଛି । ସେ ତାହା ଆଣି ମହାପୁରୁଷଙ୍କୁ ଦେଲେ । ମହାପୁରୁଷ ଧ୍ୟାନସ୍ଥ ହୋଇ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ଅବଗତ ହୋଇଥିଲେ ଯେ ବ୍ରଜଗଦାଧର କାକୁଡ଼ି ଖାଇ ନିଜର ଯୋଗସାଧନା ବଳରେ ପୁନର୍ବାର କାକୁଡ଼ି ସୃଷ୍ଟି କରିଅଛି । ଏହି ହଠ ଯୋଗଦ୍ୱାରା ସ୍ୱବିଭୂତି ଦର୍ଶାଇବା ବୈଷ୍ଣବର କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହାଦ୍ୱାରା କେବଳ ଲୋକ ସମ୍ମାନ ଓ ନିଜର ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଲିପ୍ସା ଉତ୍ତରୋତ୍ତର ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତହୁଁ ବ୍ରଜଗଦାଧରଙ୍କର ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ମର୍ମ୍ମାନ୍ତିକ ବେଦନା ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ନିଜର ପ୍ରିୟତମ ପୁତ୍ରର ମୁଖ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ନିଷେଧ କରିଥିଲେ । ବ୍ରଜଗଦାଧର ପିତାଙ୍କର ଆଦେଶ ପାଳନ କରି ଗୃହତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ନାନା ସ୍ଥାନରେ ଭ୍ରମଣ କରି କରି ଅବଶେଷରେ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା କୂଳସ୍ଥ ଶୀଳଶିଳ ବଟ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେସ୍ଥଳରେ ଗୋପାଳମାନଙ୍କୁ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମକୁ ଆହାରାର୍ଥେ ବିଦାୟ ଦେଇ ସେ ସୁଆରି ସହିତ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳାର ବାଲୁକାଗର୍ଭରେ ଲୀନହୋଇ ପିତାଙ୍କର ଦ୍ରୋହାଚରଣର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ କରିଥିଲେ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହୋଇପାରେ ମହାପୁରୁଷ କିପରି ଉତ୍କଳର ସମଗ୍ର ଗୋପାଳକୁଳ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଲାଭ କରିଥିଲେ । ଜନଶ୍ରୁତି ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି - ମହାପୁରୁଷ ସ୍ୱପ୍ନରେ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଦର୍ଶନଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପୂର୍ବରେ କଥିତ ହୋଇଅଛି । ତହିଁପରେ ସେ କେତେକ କାଳ ଗ୍ରାମର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗସ୍ଥ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ବାତୁଳ ପରି ଭ୍ରମଣ କରୁଥିଲେ । ଏକଦା ସେ ମହାନଦୀର ତୀରଦେଶରେ ଏକାକୀ ବସିଅଛନ୍ତି, ଏମନ୍ତ ସମୟରେ ଜଣେ ଗୋପାଳ ବେହେରା ସେହି ପଥଦେଇ ବିଷର୍ଣ୍ଣ ଚିତ୍ତରେ ଯିବାର ସେ ଦେଖିଥିଲେ । ଏହି ଜ୍ଞାନବାତୁଳ ଅଚ୍ୟୁତଙ୍କ ହୃଦୟ ତାହାର ଦୁଃଖର ବିଗଳିତ ହୋଇଥିଲା, ତହୁଁ ତାହାକୁ ନିଜ ସମୀପକୁ ଆହ୍ୱାନ କରି ଛଳରେ ଜଳ ଯାଚଜ୍ଞା କରିଥିଲେ । ସେ କହିଥିଲା -‘‘ମୋର ସତ୍ୟାନାଶ ହୋଇଛି, ମୁଁ ଆଉ ସାଧୁସେବା କଲେ ମୁକ୍ତି ପାଇଯିବି ।’’ ତାହାର ଦୁଃଖର କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ସେ କହିଥିଲା -ତାହାର ମଇଁଷିଯାକ ତତ୍ରତ୍ୟ ରାଜାଙ୍କର ଆଖୁକ୍ଷେତ ଖାଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ରାଜା କର୍ମଚାରୀଦ୍ୱାରା ତଦନ୍ତ କରାଇ ବର୍ତ୍ତମାନ ତାହାର ସର୍ବନାଶ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ । ଉଦାରହୃଦୟ ଅଚ୍ୟୁତ ଏହି ଗୋପାଳକୁ କଳସୀପୂର୍ଣ୍ଣ ଜଳ ତାହଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆଣିବାକୁ କହିଥିଲେ ଗୋପାଳ ତାହାଙ୍କର ଆଦେଶ ପାଳନ କରିଥିଲା, ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ସେହି ଜଳକୁ ଅଭିମନ୍ତ୍ରିତ କରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେଚନ କରିବାକୁ ଗୋପାଳକୁ ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଗୋପାଳ ତଦନୁଯାୟୀ ଚକ୍ଷୁ ମୁଦ୍ରିତ କରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳସେଚନ କରିସାରି ଦେଖିଲା, ସେହି କ୍ଷେତ୍ର ପୂର୍ବଠାରୁ ଅଧିକ ଶସ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । ସେହି ଗୋପାଳ ବେହେରା ତାହାଙ୍କ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବଳରୁ ରାଜଦଣ୍ଡରୁ ମୁକ୍ତି ଲାଭ କରିଥିଲା । ପରେ ସେହି ଗୋପାଳର ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ଓ ଅଧୀନସ୍ଥ ଗୋପାଳମାନେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦକୁ ନିଜର ପ୍ରାଣର ଗୁରୁରୂପରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଗୋପାଳମାନେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଶିଷତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବାରଜଣ ପ୍ରଧାନ ଶିଷ୍ୟ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ସହ ପୁରୀଧାମକୁ ଯାଇଥିଲେ ଓ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ ପରେ ଚୈତନ୍ୟମଣ୍ଡଳୀରୁ କୀର୍ତ୍ତନ ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।

ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ବାର ଜଣ ପ୍ରଧାନ ଶିଷ୍ୟ ଓ ବାର ଜଣ ପ୍ରଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ । ବାର ଶିଷ୍ୟଙ୍କ ନାମ ପୂର୍ବରେ କୁହା ହୋଇଅଛି । ପ୍ରଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କର ନାମ । ଯଥା-

ବକ୍ର, ଶ୍ୟାମ, ହରି, ଗୋକୁଳ, ନରସିଂହ, ବିନୋଦ, ଶ୍ରୀଧର, ଗୋପାଳ, ଗୋପୀ, ବଂଶୀ, ମୋହନ ଓ ଶଙ୍କର ।

ଏହି ଗୋପାଳଶିଷ୍ୟମାନେ ଉତ୍କଳର ସର୍ବତ୍ର ଗୋପାଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ଧର୍ମ ଓ ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ଓ ସମସ୍ତେ ଏକ ଦଳବଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ, ‘‘ମହାପୁରୁଷ ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତାରେ କହିଛନ୍ତି’’ - ଗଙ୍ଗାଠାରୁ ଯେ କୋଇଲା, ଆମ୍ଭର ଗୁରୁପଣ ହେଲା । ପ୍ରଧାନ ବାରଶିଷ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତେ ଗୋପାଳ ନ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେହି କେହି କମାର, କୁମ୍ଭାର ଆଦି ଜାତିର ଲୋକ ଥିଲେ । ତାହାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଶିଷ୍ୟ ରାମଚନ୍ଦ୍ର କୁଜଙ୍ଗ ରାଜାଙ୍କର ପୁତ୍ର ଥିଲେ । ସେ ଅଧିକାରୀ ଓ ମୁକୁନ୍ଦ ଅନନ୍ତାଦି ମହନ୍ତପଦବୀ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଲିଖିତ ହୋଇଅଛି । ମହାପୁରୁଷ ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତା ଓ ମାଳିକାମାନଙ୍କରେ ଏହି ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କର ଲୀଳାସ୍ଥାନ ଓ ସମାଧି ସ୍ଥାନମାନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ବିସ୍ତର ଭୟରୁ ତହିଁରୁ ନିବୃତ୍ତ ହେଲୁଁ ।

୧୬୦୯ ବା ୧୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ୧୦୮ ବୟସ ସମୟରେ ମହାପୁରୁଷ ନେମାଳବଟମୂଳରେ ଶୂନ୍ୟସମାଧିସ୍ଥ ହୋଇଥିଲେ । ଶୂନ୍ୟସମାଧିର ଅର୍ଥ ଏହି - ସେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ କହିଥିଲେ - ମୁଁ ଜୀବିତା ବସ୍ଥାରେ ଏକୋଇଶ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମାଧିସ୍ଥ ହୋଇ ରହିବି । ତୁମ୍ଭେମାନେ କେହି ମତେ ସମାଧି ସ୍ଥାନରେ ଖୋଜିବ ନାହିଁ । ପରକ୍ଷ ଭକ୍ତ ଶିଷ୍ୟ ୧୫/୧୬ ଦିନ ପରେ ଗୁରୁଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ହୃଦୟରେ ଅସହ୍ୟ ବେଦନା ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ଅନାହାରରେ ଗୁରୁ କିପରି ଅଛନ୍ତି ସେଥିପାଇଁ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ସମସ୍ତେ ଗୁରୁଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ସେଠାରେ ଏକତ୍ର ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ହାୟ ! ସେ ସ୍ଥାନ ଶୂନ୍ୟ । କେବଳ ମୂର୍ତ୍ତିକା ଅସ୍ଥିମାଂସର ଚିହ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନାହିଁ । ମହାଯୋଗୀ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଇଚ୍ଛାବିହାରୀ ଥିଲେ, ସେ ଇଚ୍ଛାମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରି ସ୍ୱଶରୀର ସହିତ କେଉଁ ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଅନିର୍ବଚନୀୟ ଧାମକୁ ଗମନ କଲେ, ତାହା ମାନବର ବୋଧାତୀତ ।

ତାହାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଶିଷ୍ୟଙ୍କର ସମାଧି ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳାର ଅପର କୂଳରେ ଅଦ୍ୟାପି ବିଦ୍ୟମାନ ରହିଅଛି ।

ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତାରେ ମହାପୁରୁଷ ଲେମ୍ବାଳର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବିଷୟରେ କହି ଅଛନ୍ତି :-

ପଦ୍ମବନ ଲେମ୍ବାଳ ଆମ୍ଭର ସେହୁ ସ୍ଥାନ ।

ଭାରତ ସାରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସେଠାରେ ଗମନ ॥

ସେଠାରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବସି ନୀଳାଞ୍ଚଳ ଗଲେ ।

ଅଠାଶୀ ଭୁବନେ ଯାଇଁ ଅନ୍ତର ହୋଇଲେ ॥

ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ବଂଶଧରମାନେ ଏହି ଲେମ୍ବାଳ ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରି ଆସୁଅଛନ୍ତି ଏବଂ ଗୋପାଳକୁଳ ଉପରେ ସେମାନଙ୍କର ଆଧିପତ୍ୟ ଅକ୍ଷୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଅଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ୧୧ଶ ବଂଶଧର ଗୋସ୍ୱାମୀ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ଲେମ୍ବାଳ ଗାଦୀର ମହନ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।

ବଂଶଧର - ୨ୟ ଗଦାଧର, ୩ୟ ବାଳମୁକୁନ୍ଦ, ୪ର୍ଥ ଗନ୍ଧର୍ବ, ୫ମ ରାମଚନ୍ଦ୍ର, ୬ଷ୍ଠ ବ୍ରଜକିଶୋର, ୭ମ ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ, ୮ମ ଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ, ୯ମ ନନ୍ଦକିଶୋର, ୧୦ମ ପ୍ରେମାନନ୍ଦ, ୧୧ଶ ସୁନ୍ଦରାନନ୍ଦ ନିଜର ହୃଦୟକୁ ଭଗବାନଙ୍କ ଉପାସନାର ଉପଯୋଗୀ କରିବାକୁ ହେଲେ ନିଜର ହୃଦୟ-ମୁକୁରରେ ଛାୟାଦର୍ଶନ ଓ ଜ୍ୟୋତିରୂପ ପ୍ରତିବିମ୍ବିତ କରାଇବାକୁ ହେଲେ ଏବଂ ଜ୍ୟୋତି ମଧ୍ୟରେ ସେହି ବାଳାଗ୍ରର ସହସ୍ର ଭାବ ପରିମିତ ଅପୂର୍ବ କମନୀୟ ରୂପର ଦର୍ଶନ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରିବାକୁ ହେଲେ ଓ ତଦ୍ରୂପ ଦର୍ଶନାନ୍ତର ପ୍ରୀତି ଭକ୍ତିର ଶନ୍ମୟାନନ୍ଦରସରେ ହୃଦୟକୁ ଆପ୍ଳୁତ କରିବାକୁ ହେଲେ, ଭଗବତ ପ୍ରାପ୍ତିରେ ପ୍ରକୃତ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଚେଷ୍ଟା ସାଧନାରେ ଆଦୌ ଆବଶ୍ୟକ ତାହା କେହି ଅସ୍ୱୀକାର କରି ପାରିବେ ନାହିଁ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପଥାବଲମ୍ବୀମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସାଧନାମାର୍ଗ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାନ୍ତି । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ମହାପୁରୁଷ ତଥା ପଞ୍ଚଶାଖା ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଭକ୍ତ ଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ମରଣ, ମଙ୍ଗଳ, ସେବା, ଅର୍ଚ୍ଚନାଦି ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଅର୍ଥାତ୍ ଅନ୍ତର୍ମୁଖ ଥିଲା । ସେଥିଯୋଗୁ ସେମାନେ ଯୋଗର ଆଶ୍ରୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ସେମାନେ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରେମ ଧର୍ମ୍ମରେ ଯନ୍ତ୍ର ତନ୍ତ୍ର ମନ୍ତ୍ର ଓ ଯୋଗମିଶ୍ରିତ କରିଥିଲେ । ଏହି ଯୋଗ ବିସ୍ତର ବିବରଣ ଆଉଦିନେ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ବାସନା ରହିଲା ।

ମହାପୁରୁଷ ଗୁରୁଭକ୍ତିଗୀତା ୨ୟ ଖଣ୍ଡରେ କହିଅଛନ୍ତି :-

ଯନ୍ତ୍ରଂ ମନ୍ତ୍ରଂ ତନ୍ତ୍ରଂ ଚୈବ ଛାୟା ଜ୍ୟୋତିରବା ଉକଂ

ହଜ-ସମାଧି ରସଗୁଣଂ ଚ ଯୋ ଜାନାତି ସ ବୈଷ୍ଣବଃ ॥

ସେ ସଗୁଣ ନିର୍ଗୁଣ ଭାବରେ ଉପରୋକ୍ତ ଯନ୍ତ୍ର ମନ୍ତ୍ରାଦିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛନ୍ତି ।

‘‘ଶୁଣ ଆହେ ଗୋପସୂତ ଭଗତିର କଥା

ସଗୁଣ ନିର୍ଗୁଣ ଦୁଇ ଯେବଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ॥

ଦୁଇ ଯେ ଡେଣାରେ ପକ୍ଷୀ ଉଡ଼ିକରି ଯାଇ

ଦୁଇ ଯେ ଚକ୍ଷୁରେ ସେହି ସଂସାର ଖେଳାଇ ॥

ଏକ ଯେ ନ ଥିଲେ କଣା ଦୁଇ ଗଲେ ଅନ୍ଧ

ଏଣୁକରି ନିର୍ଗୁଣ ସଗୁଣ ପାଶେ ବଦ୍ଧ ॥

ଯନ୍ତ୍ର ତନ୍ତ୍ର ମନ୍ତ୍ର ରସ ଏହୁ ଚାରି ଗୁଣ

ସଗୁଣ ଯାହାକୁ ବୋଲି ଏହି କଥା ଶୁଣ ॥

ଛାୟା ଅବାଡ଼ ଜ୍ୟୋତି ଯେ ଏହୁଟି ସମାଧି

ଏ ଚାରି ନିର୍ଗୁଣ ବୋଲି ପାରିଲେଟି ସାଧି ॥

ମହାପୁରୁଷ ଏହି ଅଷ୍ଟଗୁଣକୁ ନିତ୍ୟ ରାହାସର ଅଷ୍ଟଗୁଣରେ ଲଗାଇ ଅଛନ୍ତି ।

ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ପ୍ରଣବବିଚାର ଶୂନ୍ୟସଂହିତା ଆଦିରେ ଲିଖିତ ଅଛି । ଏହି ପ୍ରଣବସୃଷ୍ଟି ପ୍ରକ୍ରିୟାର ମୂଳଭୂତ । ଷୋଳ ନାମ ବତିଶ ଅକ୍ଷରର ଅର୍ଥ ୫ଭୂତ, ୫ବାୟୁ, ୫ଆତ୍ମା, ୫ମନ, ୫ବୀଜ, ୫ତତ୍ତ୍ୱ ଓ ୫ମାତ୍ରା - ଏହାକୁ ସପ୍ତ ପଞ୍ଚାତ୍ମିକ କହନ୍ତି । ଏହି ସମସ୍ତର ବିଚାର ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଛାୟାଜ୍ୟୋତି ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗବିଷୟକ ବିଚାର କଲାବେଳେ କରିବାର ମାନସ ରହିଲା ।

ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ତଥାକଥିତ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଐତିହାସିକ ଶ୍ରୀ ବିଜୟଚନ୍ଦ୍ର ମଜୁମ୍‌ଦାର ମହାଶୟ ତାହାଙ୍କର ଉତ୍କଳ-ସାହିତ୍ୟ ପରିଚୟ ୨ୟ ଖଣ୍ଡ ମୁଖବନ୍ଧରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି :-

ରଣପୁର ମଝି ମୁଁ ଆଖଣ୍ଡଚଳେ ବସିକରି ଥାଇ

ପଦ୍ମନାଭ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୋତେ ଅନ୍ନ ଦେଇ ପୋଷଇ ॥

This couplet shows that ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସ put together anyhow some words in the form of a verse and had no such literary merit.

ପ୍ରକୃତପକ୍ଷରେ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଏହା ଦାଣ୍ଡିବୃତ୍ତରେ ଲେଖା ଏବଂ ଏହି ଅଂଶଟି ଭଣିତା ଅଟେ । ଭଣିତାରେ କିପରି କବିତ୍ଵ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୁଏ ତାହା ବିଜ୍ଞ କାବ୍ୟରସିକ କୌଣସି ଅଜ୍ଞାତ, ଅପ୍ରକାଶିତ କାବ୍ୟରେ ଦେଖି ପାରିଥିବେ । କିନ୍ତୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଯେ ସାହିତ୍ୟମାନ ପାଠ କରିଅଛୁଁ ସେଥିରେ କୌଣସି ଗ୍ରନ୍ଥର ଭଣିତାରେ କବିତ୍ୱ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଯଥା:-

କହଇ ଦାସ ଜଗନ୍ନାଥ । ସପ୍ତମସ୍କନ୍ଧେ ଭାଗବତ ॥

ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଯେଉଁଠାର ମନ୍ତ୍ର ଯନ୍ତ୍ରାଦି ବା ଦାର୍ଶନିକ ତତ୍ତ୍ୱର ବିଚାର କରିଅଛନ୍ତି ସେ ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ତାହାଙ୍କଠାରେ କବିତ୍ୱ ଆଶା କରିବା ମଧ୍ୟ ବିଡ଼ମ୍ବନା । କିନ୍ତୁ ମହାପୁରୁଷ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନ ଓ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ କବିତ୍ୱ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଅଛନ୍ତି ସେହି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ତାହାଙ୍କର ନିର୍ମଳ କବିତ୍ୱ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୋଇଅଛି । ଯଥା :-

ପତ୍ନୀରୂପ ଗୁଣମାନ ବାହୁନନ୍ତି ମୁନି ।

ବିକଳେ ପୁଣି ରୋଦନ୍ତି କରି ଉଚ୍ଚଧ୍ୱନି ॥

ନିରତେ ବେନି ଲୋଚନୁ ଲୋତକ ଗଳଇ ।

ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ଫଟିକ ଜାଣି ସେ କ୍ଷିତିରେ ପଡ଼ଇ ॥

ନୟନ କୋଣରୁ ଲୁହ ବହେ ଅତି ବେଗେ ।

ଦଧିର ବର୍ଣ୍ଣ ଦିଶଇ ପଡ଼ି ମୁନି ଅଙ୍ଗେ ॥

ସବୁ ଲୁହଯାକ ଗଡ଼ି ଏକଠାବେ ପଡ଼ି ।

ଚକା ବାନ୍ଧିଲା ବୁନ୍ଦାଏ ନ ଗଲାକ ଗଡ଼ି ॥

ମାଜିଲା ଦର୍ପଣ ପ୍ରାୟ ଦିଶଇ ତା ଜ୍ୟୋତି ।

ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ଦିବ୍ୟ ସୁସଞ୍ଚ ମୁରତି ॥

ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି; ହରିବଂଶ ।

ଏଡ଼େ ପ୍ରଭୁ ଆଶ୍ରେ କରିଣ ମନୁ ନ ଗଲା ମାନ ।

ଶ୍ରୀବିମ୍ବଅଧରେ ବୋଲ ଯେ ଭୃତ୍ୟ ମୋର ଜୀବନ ॥

ଭୃତ୍ୟବତ୍ସଳ ତୁମ୍ଭ ବାନା ସର୍ବଜନେ ବୋଲାଅ ।

ଭୃତ୍ୟକୁ ବିପତ୍ତି ପଡ଼ିଲେ କିବା ସଙ୍ଗତେ ଥାଅ ॥

ଭୃତ୍ୟ ହୋଇଲେ ଅପରାଧୀ ନାନାପ୍ରକାରେ ଦୋଷ ।

ପ୍ରଭୁ ହୋଇ କ୍ଷମା ନ କଲେ ଭୃତ୍ୟ କରିବ କିସ ॥

ଭୃତ୍ୟ ଅପରାଧୀ ହୋଇଲେ କ୍ଷମା କର ସାଆନ୍ତ ।

ସ୍ତୀରୀ ଅପରାଧୀ ହୋଇଲେ କ୍ଷମା କରଇ କାନ୍ତ ॥

ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି, ନବଗୁଜ୍ଜରୀ ।

ଭାବ ବିନୋଦିଆ ଠାକୁର ଭକ୍ତବତ୍ସଳ ହରି ।

ଭକ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ କଳେବର ଦଶ ମୁରତି ଧରି ॥

ଭକ୍ତ ଅବା କିସ କରିବେ ଭକ୍ତ ବୋଲରେ ଥାଅ ।

ଭକ୍ତ ପେଷିଲେ ହସ୍ତିନା ଦୂତପଣରେ ଯାଅ ॥

ଭକ୍ତ ଦେଖାଇଲା ସ୍ତମ୍ଭକୁ, ସ୍ତମ୍ଭ ହେଲ ଉତ୍ପତ୍ତି ।

ମୁଁ ତୁମ୍ଭ ଭୃତ୍ୟ ପରି ଭୃତ୍ୟପଣେ ଦୀନ ଅଚ୍ୟୁତି ॥

ଅଷ୍ଟଗୁଜ୍ଜରୀ ।

ଆମ୍ଭେ ଜଳଧର ତୁମ୍ଭେ ସୌଦାମିନୀ

ତୁମ୍ଭେ ଶୂନ୍ୟ ମୁଁ ପବନ ହେ ।

ଆମ୍ଭେ ଅପରାଧି ତୁମ୍ଭେ କୃପାନିଧି

ତୁମ୍ଭେ ସିଂହ ମୁଁ ବିପିନ ହେ ।

ନୟନବିନେ ଶୟନୁ ଅନ୍ଧକାର

କୃଷ୍ଣ ରାଧା ନୋହେ ଭିନ୍ନ ହେ ।

ପାମର ଅଚ୍ୟୁତ କହେ ବେଣୁଧର

ନ ଦେଖି ହୃଦୟ କ୍ଷିନ୍ନ ହେ ।

୪୨ ଚୌପଦୀ ।

ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଭଜନମାନଙ୍କରେ କବିତ୍ଵ ପରାକାଷ୍ଠାରେ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୋଇଅଛି । ଆମ୍ଭେ ଏଠାରେ ତହିଁର ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ମାତ୍ର ଉଦାହରଣ ଦେଇ ନିବୃତ୍ତ ହେଲୁଁ ।

ଆମ୍ଭେମାନେ ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ଅନେକ ତୀର୍ଥ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁ ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଅଧିଷ୍ଠାନ ଦର୍ଶନ କରିଅଛୁଁ । ସେହି ଅଧିଷ୍ଠାନମାନ ଆଜି ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟର ଲୀଳାସ୍ଥାନରେ ପରିଣତ ହୋଇଅଛି । ମହାପୁରୁଷ ଗୃହରେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀବତ୍ ଜୀବନଯାପନ କରିଥିଲେ । ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟକୁ ପରିହାର କରିଥିଲେ । ସେ ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ ପ୍ରକାଣ୍ଡ ମନ୍ଦିରମାନ ଓ ବହୁ ଧନ ବୃତ୍ତି ନିଜ ପନ୍ଥାର ପରିପୋଷଣ ନିମିତ୍ତ ବିଧାନ କରିପାରିଥାନ୍ତେ । ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ସେ ଶକ୍ତି ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସେ ଶକ୍ତି ଚିରଦିନ ଲାଗି ନିଜର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ସେହି ନିଃସ୍ୱ ପରମଧାର୍ମିକ ବୈଷ୍ଣବଜୀବନ ପରିରକ୍ଷଣାର୍ଥ ନିୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ଗୋପାଳପୁର ମହାପୁରୁଷ ନିଜର ବଂଶଧରଙ୍କୁ ପ୍ରକୃତ ଗୋପାଳଗୁରୁ ରୂପରେ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ବିଧାନ କରିଥିଲେ । ନିଜ ଧର୍ମପ୍ରାଣତାରେ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ସ୍ୱଗୁରୁତ୍ୱର ପରିଚୟ ଦେଲେ ନିଜର ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରିବେ, ଅନ୍ୟଥା ଧର୍ମର ଲୋପ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବଂଶର ଲୋପ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ସେ ନିଜର ବଂଶଧରମାନଙ୍କୁ ଏହି କଠୋର ଶାସନର ଅନୁବର୍ତ୍ତୀ କରାଇଥିଲେ । ଏହି ମହାଯୋଗୀ ପରମ ଭାଗବତ ମହାପୁରୁଷ ଧର୍ମ ଜଗତରେ ଏକ ଅତୁଳନୀୟ ଆଦର୍ଶ, ଗୃହୀର ଜୀବନ ଜଗତ୍ସମକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଇଅଛନ୍ତି ଉତ୍କଳ ! ଉଦ୍‌ବୃତ୍ତ ହୁଅ, ନିଜ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କ ମହତ୍ୱର ସୀମା କଳନା କର, ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେବ, ଆତ୍ମହରା ହେବ, ହୃଦୟ ଆନନ୍ଦରସରେ ଆପ୍ଲୁତ ହେବ, ନିଜକୁ ଧନ୍ୟ ମଣିବ ଏବଂ କହିବ ଯେ ମୁଁ ସାଧୁର ସନ୍ତାନ, ଯୋଗିର ସନ୍ତାନ, ତ୍ୟାଗିର ସନ୍ତାନ, କର୍ମବୀରର ସନ୍ତାନ ଓ ଧର୍ମବୀରର ସନ୍ତାନ । ଏହି ଭାବ ବୃଥା ଆତ୍ମସମ୍ମାନରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନ ହେଉ ଉପଯୁକ୍ତ ପିତାର ଉପଯୁକ୍ତ ପୁତ୍ର ହେବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ହୁଅ । ସେହି ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କର ପନ୍ଥା ଅନୁସରଣ କର । ଦେଖିବ ତୁମ୍ଭେ ଅଜ୍ଞାତ ଭାବରେ ଉନ୍ନତିପଦବୀକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଅଛ, ନିଜର ଗୌରବରେ ଗୌରବାନ୍ଵିତ ହୋଇଅଛ ଏବଂ ଧର୍ମ ଓ ନୀତି ଜଗତର ଦାସତ୍ଵ ଶୃଙ୍ଖଳରୁ ମୁକ୍ତି ଲଭିଅଛି । ଅଧୁନା ସେହି ଯୁଗର ଚୈତନ୍ୟଚନ୍ଦ୍ର, ରାମାନନ୍ଦ ରାୟ, ଶିଖି ମହାନ୍ତି, ମାଧବୀ ଦାସୀ, ସ୍ୱରୂପ ଦାମୋଦର ବଳରାମ, ଜଗନ୍ନାଥ, ଅନନ୍ତ, ଯଶୋବନ୍ତ ଓ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦଙ୍କର ପରମପବିତ୍ର ନାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପଦଦେଶରେ ମସ୍ତକ ଅବନତ କରି ଏହି ନିଷ୍କର୍ମ୍ମା ଅଧମ ନିଜର ବାଚାଳତାରୁ କ୍ଷାନ୍ତ ଲଭିଲା ।

ଶ୍ରୀ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତି

ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳି

ଶ୍ରୀ ଗୁରବେ ନମଃ

ପ୍ରଥମ କଳ୍ପ ।

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ

ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ

ପ୍ରଥମ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ଦ୍ୱିତୀୟ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ବଶିଷ୍ଠ ଉବାଚ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଶ୍ରୀ ବଶିଷ୍ଠ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳି ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୁଷଣ୍ଡ

ବଶିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ

ଦ୍ୱିତୀୟ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ତୃତୀୟ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦେ

ଶ୍ରୀ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ ତୃତୀୟ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ଚତୁର୍ଥ କଳ୍‌ପ

ବଶିଷ୍ଠ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୁଷଣ୍ଡ

ବଶିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ

ଚତୁର୍ଥ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ପଞ୍ଚମ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ବଶିଷ୍ଠ ଉବାଚ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ

ସମ୍ବାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ

ପଞ୍ଚମ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ଷଷ୍ଠ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତି ହେତୁ

ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ-

ଉପଦେଶେ ଷଷ୍ଠ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ସପ୍ତମ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳି ବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତି ହେତୁ ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ

ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶ ସପ୍ତମ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ଅଷ୍ଟମ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ

ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ

ଅଷ୍ଟମ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ

ନବମ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ

ଇତି ଶ୍ରୀ ବ୍ରହ୍ମଶାଙ୍କୁଳିବର୍ଣ୍ଣନେ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତିହେତୁ ଭୂଷଣ୍ଡ ବଶିଷ୍ଠ

ସମ୍ପାଦେ ଶ୍ରୀ ଗୁରୁଶିଷ୍ୟ ଉପଦେଶେ ନବମ କଳ୍ପ ଉକ୍ତଃ ।

ଦଶମ କଳ୍‌ପ

ଶ୍ରୀ ଭୂଷଣ୍ଡ ଉବାଚ